Yaşama veda ettiğinde şimdi 36 yaşında olan usta kalem, en özgün ve yenilikçi şairlerden biri olarak Türk edebiyatına ismini kazıdı.
Orhan Veli Kanık, Mızıka-yı Hümayun’da klarnist Mehmet Veli Beyefendi ile Fatma Nigar Hanım’ın birinci çocuğu olarak, 13 Nisan 1914’te Beykoz’a bağlı Yalıköy’deki bir konakta doğdu.
Asıl ismi ‘Ahmet Orhan’ olan usta şairin ailesi, Soyadı Kanunu’nun akabinde Kanık soyadını aldı. Kanundan evvel, babasının ismindeki Veli’yi sahiplenen Kanık, edebiyat etraflarında Orhan Veli olarak tanındı.
Usta şairin çocukluğu Beykoz, Beşiktaş ve Cihangir’de geçti. Adnan Veli ve Füruzan (Yolyapan) isimli iki kardeşi olan Kanık, mütareke sırasında Akaretler’de bulunan Anafartalar İlkokulu’nun ana sınıfına devam etti. Kanık, 7 yaşındayken son Halife Abdülmecid’in Yıldız Sarayı’nda düzenlediği merasimde sünnet edildi.
EDEBİYAT AŞKI GALATASARAY LİSESİ’NDEYKEN BAŞLADI
Edebiyat sevgisinin birinci tohumlarının ekildiği Galatasaray Lisesi’nde yatılı olarak ilkokula başladı. Şimdi çocukken yazdığı birinci öyküsü Çocuk Dünyası mecmuasında basıldı.
Mehmet Veli Beyefendi, cumhuriyetin ilanından sonra Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası şefliğine atanarak Ankara’ya tayini çıkınca Orhan Veli, ilkokulu Ankara Gazi İlkokulu’nda tamamladı.
Orhan Veli Kanık, ortaokulu Ankara Erkek Lisesi’nde tamamladı. Ortaokulda, Garip akımını birlikte başlatacakları Oktay Rifat Horozcu ile arkadaş olan usta şair, birkaç yıl sonra halkevlerinde bir müsamere sırasında Melih Cevdet Anday ile tanıştı.
Lisedeyken hocaları Ahmet Hamdi Tanpınar, Rıfkı Melul Meriç, Halil Vedat Fırtınalı ve Yahya Saim Sinanoğlu’nun ilgisiyle karşılaşan Kanık, birinci yazılarını lisedeyken çıkardığı Sesimiz isimli okul mecmuasında yayımladı. Kanık, birinci yazılarında aruz veznini kullandı.
Kanık’ın birinci şiirleri Nahit Sırrı Örik’in teşvikiyle devrin en değerli edebiyat mecmualarından Varlık’ta yayımlandı. Başarılı edebiyatçının şiirleri, İnsan, Ses, Gençlik, Küllük, İnkılapçı Gençlik mecmualarında de okuyucuyla buluştu. Şiirlerini vakit zaman ‘Mehmet Ali Sel’ takma ismiyle yayımladı.
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İdeoloji Bölümü’ne 1932’de giren Kanık, okulu tamamlayamadı. Bir müddet Galatasaray Lisesi’nde öğretmen yardımcısı olarak vazife aldı, 1936-1942 yıllarında Ankara PTT Genel Müdürlüğü Telgraf İşleri Reisliği Milletlerarası Nizamlar Bürosu’nda çalıştı.
SOKAKTAKİ İNSANIN ŞİİRİNİ TERCİH ETTİ
Orhan Veli Kanık, hece ölçüsüne dayanan, kafiye ve redife itina gösteren birinci periyot şiirlerinde geçmişi özleyiş, çocukluk anıları, tabiat sevgisi, ümitsizlik ve yalnızlık üzere temaları hüzünlü bir lisanla işledi. Eski biçimde yazdığı için bu şiirleri hiçbir kitabına almayan Kanık, yeni biçimli birinci şiiri ‘Ağaç’ı Oktay Rıfat’la yayımladı.
Usta şair, Fransız sembolistlerin tesirinden kurtuldu, vezin, kafiye ve kelam sanatlarını bırakarak, hür şiire yöneldi. Sokaktaki insanın şiirini yazdı.
Liseden arkadaşları Oktay Rifat ve Melih Cevdet ile 1941’de ‘Garip’ isimli şiir kitabını yayımlayan Kanık, Türk şiirindeki yenileşme hareketini başlattı. Garip akımı, Türk şiir tarihinde büyük bir kırılmanın ve esaslı bir değişikliğin tabiri oldu. Kanık, kitabın ön kelamında isim belirtmeden hem Nazım Hikmet’in toplumcu şiirine hem de simgeci ve klâsik hece şiirine karşı çıktı. Şiirin, insanın beş duyusuna değil başına hitap eden bir kelam sanatı olduğunu savunan şair, ölçü ve kafiyenin şiiri yozlaştırdığını, bunun için şairaneliğe sırt çevrilerek yeni araçlar ve yeni yollarla çoğunluğa seslenmek gerektiğini vurguladı.
“ÇOK AŞIK OLDUM, HİÇ EVLENMEDİM”
Gelibolu’da vatani misyonunu yapan şair, hayatının 25 yılını, “1914’te doğdum. 1 yaşında kurbağadan korktum. 9 yaşında okumaya, 10 yaşında yazmaya merak sardım. 13’te Oktay Rifat’ı, 16’da Melih Cevdet’i tanıdım. 17 yaşında bara gittim. 18’de rakıya başladım. 19’dan sonra avarelik ihtilal başlar. 20 yaşından sonra da para kazanmasını ve sefalet çekmesini öğrendim. 25’te başımdan bir araba kazası geçti. Çok aşık oldum. Hiç evlenmedim, artık askerim” kelamlarıyla özetlemişti.
Kanık, 1945’te başladığı Ulusal Eğitim Bakanlığı Çeviri Bürosu’ndaki vazifesinden 1947’de ayrıldı.
1 Ocak 1949’dan itibaren 15 günde bir yayımlanan iki sayfalık Yaprak mecmuasını çıkarmaya başlayan usta kalem, 15 Haziran 1950’ye kadar 27 sayı yayımlanan mecmuayı maddi kasvetler nedeniyle yayımlayamayınca Ankara’dan İstanbul’a döndü.
Nazım Hikmet için “Görmüyor musun, Her yanda hürriyet; /Yelken ol, kürek ol, dümen ol, balık ol, su ol; /Git gidebildiğin yere…” dizelerini yazan Kanık, öteki yazarlarla 1950’de cezaevinde açlık grevi yapan Nazım Hikmet’e dayanak oldu.
Orhan Veli Kanık, “İstanbul’da, Boğaziçi’nde/Bir yoksul Orhan Veli’yim/Veli’nin oğluyum/Tarifsiz ıstıraplar içindeyim” dizeleri nedeniyle babasını üzerken, şiirlerini de babası besteledi.
“BÖYLELERİNİN HAYATI KENDİSİNİ YAKARAK BULUR”
‘Ölüme Yakın’ başlıklı şiirinde, “Ölünce kirlerimizden temizlenir / Ölünce biz de düzgün adam oluruz / Şöhretmiş, bayanmış, para hırsıymış / Hepsini unuturuz” dizelerini kaleme alan şair, Kasım 1950’de Ankara’da belediyenin kablo döşetmek için açtırdığı çukura düşerek başından yaralandı.
İstanbul’a döndükten sonra bir arkadaşının konutunda otururken birden kötüleşen şair, beyin kanamasından kaldırıldığı hastanede 14 Kasım 1950’de vefat etti. Cenazesi, Rumelihisarı Aşiyan Mezarlığı’nda dizaynını Abidin Dino’nun yaptığı mezara defnedildi.
Neyzen Tevfik, Kanık’ın vefatının akabinde yaptığı açıklamada, “Yaprak’ından yararlandığımız verimli bir kol birden kırıldı, düştü. Toprağa, tabiatın ta koynuna girdi” sözlerini kullanırken, Nazım Hikmet ise “Öyle sanıyorum ki Orhan Veli bizim en hoş şairlerimizden biri. Çok genç öldü, yazık oldu ancak, ölümsüz” tabirlerini kullanmıştı.
Bedri Rahmi Eyüboğlu, “Büyük bir şair, büyük bir edip, çok uygun bir arkadaş, çok âlâ bir insanı kaybettik”, Kanık’ı 12 yaşından beri tanıyan Ahmet Hamdi Tanpınar ise “Çok severdim. Şiirin büyük damarından gelme bir şairdi. Böylelerinin hayatı kendisini yakarak bulur” açıklamasını yapmıştı. (AA)
