KADİR ÖZOĞLU
İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Enis Sınıksaran, bahta ait farkına varmadığımız birçok değerli ayrıntıya ışık tutuyor. Bilhassa şanssız olduğunu düşünenlerin bakış açısını değiştirecek çarpıcı bilgiler paylaşan Prof. Dr. Sınıksaran, şunları söylüyor:
* Talih her yerde ve iş başında. Sistemsiz ve karmaşık görünse de iç kanunları keşfedilebilir. Yabanî, ele geçirilemez ve saldırgan olsa da evcilleştirilebilir.
* Bu dünyanın bir meçhullüğü var. Makul olan şeyleri esasen müspet bilimciler buluyor. Sistemsiz görünen olayların ardında da birebir fizikçilerin kanunları üzere yasalar var. Bunlar olasılığın, istatistiğin maddeleridir. Bir insan kendi başına gelenleri sıra dışı, değişik bulabilir lakin hayatı öbür beşerlerle birlikte ele aldığımız vakit bu olaylar da açıklanabilir.
* Yasalar lakin öbür beşerler bir ortaya geldiğinde ortaya çıkan bir şey. Loto gibi… Lotonun bir beşere çıkma mümkünlüğü çok düşük, yani 14 milyonda birdir. Ancak 14 milyon kişi bir ortaya gelince, lotonun bir şahsa çıkma mümkünlüğü yüzde 100 oluyor.
İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Enis Sınıksaran
ŞANS ELEKTRİK GİBİ
Prof. Dr. Sınıksaran, şu tavsiyelerde bulunuyor:
* Baht elektrik üzeredir, az direnç göstereceği yolları tercih eder. Ülkü kadınınızı arıyorsanız hafta sonlarınızı bilardo salonunda geçirmek yerine bayanlarla tanışma olasılığınızın daha yüksek olduğu barları, fotoğraf stantlarını tercih etmelisiniz. Yalnızca tesadüflerin yarattığı, iradenizi, yüreğinizi çok da kullanmadığınız etrafla yetinirseniz, başarılı bir iş ya da memnun evlilik olasılığınızı artırmamış olursunuz.
İNSAN HAREKETLERİNİN TOPLAMIDIR
* Sonuç olarak, kısa hayatımızda hudutlarımızı, yeteneklerimizi keşfetmek, gerçek şahısları, uygun işleri bulmak için talihin kapıyı çalmasını beklemek, en azından istatistik açıdan manalı görünmüyor. Genetik ve toplumsal piyango bize doğuştan hoş, zeki ya da varlıklı doğma bahtı sunmamış olsa bile, daha yeterli bir yaşama sahip olma bahtımızı artırabiliriz. Varoluşçu ideolojinin kurucularından Jean Paul Sartre’ın dediği üzere, İnsan aksiyonlarının toplamıdır.”
İYİ BİR HAYATIN MİMARI OLABİLİRİZ
2011 yılında yayımlanan Bahtın Matematiği isimli kitabında, tuhaf ve sıra dışı olaylar, garip tesadüfler ve baht, talih, mukadderat üzere kavramlara istatistik ve olasılığın penceresinden bakan Prof. Dr. Sınıksaran, “Şans kapıyı çalar mı?” sorumuzu, “Burada iradeden bahsediyoruz aslında. Baht kapıyı çalabilir fakat çalmasını beklemek yerine kapıdan çıkıp harekette bulunmak daha mantıklı. Mümkünlüğü artırmış olur, daha yeterli bir hayatın mimarı olabiliriz” diye yanıtlıyor.
İlginç tesadüflere de dikkat çeken Sınıksaran, “Milyonlarca insanın yarattığı milyarlarca bağda fark edelim ya da etmeyelim pek çok farklı tesadüf olacaktır. Bu gezegende, lotoyu iki defa bilen ya da yıldırımlar tarafından yedi kere çarpılan beşerler olabildiğine nazaran, milyonlarca insanın gördüğü düşlerden kimilerinin gerçekleşmesi de şaşırtan olmamalıdır” diyor.
ŞANSIN İKİ YÜZÜ VAR
“Birileri için talih ve talih, öbür birileri için şanssızlık ya da talihsizlik manasına gelebilir” diyen Sınıksaran, talihin en az iki yüzü olduğunu söylüyor. İkinci Dünya Savaşı’nı noktalayan trajik bir olayı hatırlatan Sınıksaran, “Talihli ya da şanssız kent olabilir mi?” sorusuna cevap arıyor:
* 6 Ağustos 1945’te bir Amerikan uçağı, Little Uzunluk isimli atom bombasını Hiroşima’ya bırakır. Sonuç felakettir. 3 gün sonra yeniden bir bombardıman uçağı Fat Man ismini verdikleri bir atom bombasıyla havalanır.
* Amaç büyük bir sanayi kenti olan Kokura’dır. Lakin uçak Kokura semalarına geldiğinde ağır bir bulut kümesiyle karşılaşan pilotlar, B planını uygulamak üzere liman kenti Nagasaki’ye yönelir.
* Kokura’yı kurtaran bulutlar Nagasaki’de yoktur. Bulutlar sayesinde talihi yaver giden Kokura, bulutlar yüzünden şanssız bir halde bombalanan Nagasaki… Bu gerçek hikayede kişi isimleri yok lakin biri talihli başkası şanssız iki kentte yaşayan beşerler ve o kentte yaşamalarına, hasebiyle orada ölmelerine neden olan, bilmediğimiz şahsî hikayeleri var.
* Bütün bir kent lanetlenmiş olabilir mi? Aslında koca bir kent B planının kesimi olmuştur, hepsi bu…”
BAŞARILILAR, BAŞARISIZ İNSANLARA BORÇLU
Sınıksaran, varlıklı ve başarılı insanlara karşılık, onların yaptıklarını yapan ancak tekrar de başarılı olamayan 10 binlerce insanın durumunu ise şöyle açıklıyor:
* Matematiksel olarak zaruridir bu. Başarılı olanlar muvaffakiyetlerini, yalnızca ferdî eforlarına değil birebir vakitte oburlarının başarısız olmasına borçludur.
* En zekiler, yetenekliler, çalışkanlar başarılı oluyor diye bir şey yok. Bu işin içinde denetim edilemeyen bir olgu var. Her şeyin açıklandığı bir dünyada yaşamıyoruz hem.
* İşte burada talih rol oynuyor. Muvaffakiyet için güya sihirli bir formül var. Tıpkı şeyleri yapıp yollarda tesadüfler, bahta yenik düşüp elenen beşerler var.
* Aslında çoğumuz bunun şuurundayız. Birine baht dilememizin nedeni, çalışmanın, çabalamanın her vakit yetmeyeceğini, talihe da gereksinim olduğunu bilmemizdir.
.
KISA ÖMRÜMÜZDE KORKARAK YAŞAMAK YANLIŞ
Şans ve talih kavramını birbirinden ayıran Sınıksaran, çarpıcı örneklerini şöyle sıralıyor:
* Ortalama insan ömrünü 80 yıl olarak ele alalım. Bu kısa müddette 100 binde birden daha düşük olasılıklı olaylar bizi bulmayacaktır. Madem bizi bulmayacak, ne bunlardan sakınarak yaşayalım, ne de bunlar bizi bulacak diye uğraşalım.
* Yani piyango bizi bulacak diye uğraşmak da, uçak düşecek diye korkmak da yanlış. Bunun yerine daha büyük olasılıkları düşünmemiz lazım.
* Bu büyük olasılıklar bizim denetimimizde olabilir. İrademizi kullanabileceğimiz (iyi bir iş, eş bulmak gibi) düşük muhtemellikte olmayan olaylara baht; uçak kazaları, sıra dışı hastalıklar, lotoda büyük ikramiye üzere yüksek olasılıklı olayları da talih olarak isimlendiriyorum.
* Şanslı ve şanssız olaylar, sıkça başımıza gelebilen ve bu nedenle bizi şaşırtmayan yani beklenen olaylardır. Talihli ve bahtsız olaylar ise genel beklentinin dışında seyrettikleri için beklenmeyen olaylardır.
İYİ DÜŞÜN YETERLİ OLSUN
İnsanların bahtlarını artırabileceğini vurgulayan Sınıksaran, şu bilgileri paylaşıyor:
* Bu mevzuda deneyler yapan psikologlar, talih ve şanssızlığın aslında biraz bakış açısıyla ilgisi olduğunu kanıtlamış. Kendisine ‘şanslıyım’ ya da ‘şanssızım’ diyen insanları ele alıp ‘hakikaten baht diye bir şey var mı’ diye düşünmüşler ve bu insanlara talih oyunları oynatmışlar.
* Bakmışlar ‘şanslıyım’ diyenle ‘şanssızım’ diyen ortasında pek bir fark yok. Pekala neden birtakım beşerler şanslı olduğunu düşünüyor? Birtakım testlerde, bu insanların algılarının daha açık olduğu, iradelerini daha fazla kullandıkları, optimist oldukları, beşerlerle daha fazla bağlantı kurdukları, insanları kolay kolay yargılamadıkları, önyargılı olmadıkları, vakit zaman sezgilerine çok güvendikleri tespit edilmiş.
OLASILIĞI ARTIRMAK HAREKETLE MÜMKÜN
* Sonuç olarak, fırsatlara açık olan bu insanların talihlerini artırdıkları ortaya çıkmış. Eski bir kelam vardır, ‘İyi düşün âlâ olsun’ derler. Optimist olmanın dünyaya farklı bir bakış kattığını düşünürüm.
* Fakat isteklerinizi gerçekleştirmek için de kalkıp bir şeyler yapmanız gerekir. Mümkünlüğü da artırmak fakat aksiyonla mümkündür. Hiçbir şey yapmayan bir insan aslında pozitivizmde insan bile değildir.
SINAVDA ŞIKLARI 3’E İNDİREBİLEN ÖĞRENCİ ATABİLİR
Şansına güveneceklerin bilmesi gerekenler:
* Bilhassa üniversiteye giriş imtihanından sonra birtakım öğrenciler “attıklarım tuttu” diye ortaya çıkıyor fakat bunun gerçekleşmesi çok düşük bir mümkünlük. 10 sorunun karşılığını atarak tutturma mümkünlüğü 10 milyonda birdir.
* Ayrıyeten üniversiteye giriş imtihanında çok daha fazla soru var. Olağanda attıklarımızın yaklaşık yüzde 20’si tutacaktır. Kalan yüzde 80’i de tutturduğumuz doğruları götürecektir. Ancak 5 şıkkı 2 ya da 3’e indirdiğimiz vakit beklenen paha olumludur. Yani 1.67’sinin tutmasını beklediğimiz için atmak yanlışsız bir stratejidir.
AT YARIŞINDA BİLGİ ETKİLİ
* At yarışı ve futbol bahislerinde bilgi ve irade var. Loto oyunlarında kişi bilgisini, iradesini kullanamaz. İş büsbütün talihe kalmıştır. Fakat futbol bahislerinde, at yarışlarında bilginizi katabilirsiniz. Lakin istatistiksel olarak bu oyunların da beklenen pahaları negatiftir ve tavsiye edilmez.
PANDEMİDE TESADÜF
* Covid salgını ile ilgili en çok tartışılan mevzuların başında aşı ya da hastalığın kendisinin birtakım yan tesirlere yahut kalp krizi üzere ölümcül sonuçlara yol açıp açmadığı kuşkularının geldiğini vurgulayan Sınıksaran, pandemi süreciyle ilgili şu değerlendirmeyi yapıyor:
* Hala de tartışılmakta olan bu mevzunun tıpla ilgili kısmını mevzunun uzmanlarına bırakıp, tesadüflerle ilgili kısmına değinebiliriz. Burada iki temel yanlışın altını çizmek gerekir.
* Birincisi, beşerler ardışık olayları anlamlandırırken kendi inandıkları ya da inanmak istedikleri filtrelerden geçirmeye eğimli olmalarıdır. Örneğin birtakım beşerler yakın etraflarında kalp krizi geçiren birisi yakın vakitlerde aşı da olmuşsa ya da Covid hastalığını geçirmişse bunu bu olayın bir nedeni olarak düşünmek isteyebilirler. Halbuki aşı olup ya da Covid geçirdikten sonra hayat bir halde devam eder ve hayatımızda olumlu ya da olumsuz pek çok şey cereyan eder. Birileri evlenir ya da boşanır. Parlak bir işe giren ya da işini kaybeden, tuttuğu ekip şampiyon olan ya da küme düşen, büyük ikramiyeyi bulan ya da biletine hiçbir şey isabet etmeyen beşerler olacaktır.
* Bu durumda, şunu söyleyebilir miyiz? Aşı ya da Covid, uygar hali, iş bulmayı ya da şampiyonluk olasılıklarını etkiler! Tahminen de aşı ya da Covid’i kalp kriziyle (tabi ki çoğunluk) ilişkilendirmek bu örnektekiler kadar gülünçtür. Zira bir pandemi olsun ya da olmasın kalp krizi çabucak her toplumda birinci 5 vefat nedeni ortasındadır. Bu olayın aşı ya da hastalık sonrası olması tahminen de yalnızca tesadüftür.
* Bu mevzudaki ikinci yanlış, insanların çok küçük sayıda müşahedeyle hareket etmeleridir. Bu müşahedeler de çoklukla yakın etraflarından ya da toplumsal medyadan edindikleri, birçok vakit güvenilmez kaynaklara dayalıdır. Bu hususa emniyetli ve bilimsel bir açıklama getirmenin bir yolu tıp içerisinde aşı ya da hastalığın kalp ve damar hastalıklarına tesirini klinik çalışmalarla ortaya koymaktır. Tahminen ikinci yolu, kalp krizinden mevt istatistiklerinin geçmiş yıllara kıyasla pandemi periyodunda kayda paha bir artış gösterip göstermediğini araştırmak olabilir. Fakat bunun için dolaylı ya da dolaysız tesirleri tahlil etmek gerekir ki bunu yapmak çok kolay bir süreç değildir.
* Kastettiğim, kalp krizi vefatları sahiden hastalığın direkt tesiri nedeniyle de olmuş olabilir ya da bulaş kaygısıyla insanların hastanelere gitmeyip gerekli denetimlerini yaptırmamaları yahut hastanelerin pandemiye odaklanıp öbür hizmetleri aksatması nedeniyle gerçekleşmesi olabilir. Bütün bunları ayırt etmek ferdî müşahedelerle değil lakin kapsamlı tahlillerle mümkündür.
