OLCAY BÜYÜKTAŞ
Türkiye’nin sarsıntıya ekonomik açıdan pek de güçlü olmadığı bir ortamda yakalandığını lisana getiren Türkiye Endüstrici ve İş İnsanları Derneği Lideri Orhan Turan, bir yandan vergi ödeme alışkanlığını erozyona uğratıp rekabet şartlarını bozan vergi affı getirilirken öteki yandan da eski sarsıntı vergisi üzere genel bütçeye dahil edilen bir ek vergi tahsis edilmesini eleştirdi.
Turan, sayıları 1 milyonun üzerinde olan kurumlar vergisi mükelleflerinden süreksiz vergi alınması yerine 22 bin civarındaki kurumlar vergisi teşviki almış mükelleften kesinti yapılmasının adaletsiz olduğu görüşünde.
TÜSİAD Lideri Orhan Turan, seçim tarihi yaklaşan ülkede zelzelelerin tesirinden yapılması gerekenlere, seçimin iktisada tesirinden İstanbul’un sarsıntı hazırlığına Bloomberght.com’un sorularını yanıtladı.
Depremin yaralarını sarmak için atılacak adımlar ekonomiyi nasıl etkileyecek? Bu çerçevede TBMM gündeminde olan kurumlar vergisi mükelleflerine yönelik düzenlemeyi nasıl yorumluyorsunuz?
Makroekonomik şartların, bekleyen riskler karşısında tedbirlerin rahatça alınmasına imkan sağlayacak bir ihtiyat hissesine sahip olması çok kıymetlidir. Bilhassa dünyanın içinden geçmekte olduğu bu belirsizlikler ve krizler çağında çabucak her vakit her türlü riske hazırlıklı olmamız gerekiyor.
Türkiye zelzeleye ekonomik açıdan pek de güçlü olmadığı bir ortamda yakalandı. Düşmekte olsa da yüksek bir enflasyon, dalgalı ve iç talebe dayalı bir büyüme süreci, üretim ve tüketim ortasındaki makasın açılmış olması, merkez bankası rezervlerinin güçlendirilmesi gereksinimi, yüksek bir cari açık… Beklendiği üzere sarsıntının bu tabloyu biraz daha bozması ihtimal dahilinde.
Depremin yaralarını sarmak için seferber edilmesi gereken fonların toplamı 100 milyar dolara ulaşabilir. Bu çok önemli bir sayı. Bütçe istikrarında sene başından beri görülen bozulma ister istemez daha da şiddetlenecek. Bu çapta bir afetin yarattığı olağan dışı yıkım doğal olarak olağan dışı finansman gereksinimi doğurur. Lakin bu finansmanı sağlamak için bütçe gelirlerinde hangi kalemlerde bir artış yapılacağına ve/veya hangi harcamaların kısılacağına, kurumlar ve kurallar gözetilerek, tesir tahlili hesaplanarak dikkatlice karar verilmelidir. Aksi halde iktisadın uzun periyot üretim ve yatırım dinamikleri üzerinde istenmeyen tesirler ortaya çıkabilir. Bu açıdan bakıldığında, sarsıntı nedeniyle kamunun vergi muhtaçlığı ortada iken bir yandan vergi ödeme alışkanlığını erozyona uğratıp rekabet şartlarını bozan vergi affı getiriyor öbür yandan da eski sarsıntı vergisi üzere genel bütçeye dahil edilen bir ek vergi tahsis ediyoruz. Kamu finansman gereksiniminin, kamu gelirlerine aslında en yüksek katkıyı yapan kurumsal şirketlerden geçmiş periyot süreçleri baz alınarak karşılanmak istenmesinin öngörülebilirlik prensibi açısından zahmetli ve vergi tabanı açısından adaletsiz olduğunu düşünüyoruz.
Ülkemiz ulusal hasılasına en yüksek katkıyı veren, Ar-Ge yapan, yatırım ve istihdam sağlayan kurumsal şirketler, lokal ve küresel şartlar nedeniyle aslında finansal kaynaklara erişim sorunu çekerken, EYT düzenlemesinin getirdiği yükü karşılamaya çalışırken, bu defa de 2022 yılı yararlarındaki istisna ve indirimlerinin üzerinden ek vergi yükü ile karşı karşıya bırakılmakta.
Deprem nedeniyle ortaya çıkan ek harcama gereksinimi, şayet vergi geliri artışı ile karşılanacaksa örneğin süreksiz kurumlar vergisi oranı artışı üzere adaletli bir teknikle karşılanmasının daha uygun olacağını düşünüyoruz. Kaldı ki ek vergi ile vatandaşlardan ve şirketlerden mecburî olarak tasarruf yapmalarının istenmesi yerine verimli bir devlet anlayışı doğrultusunda kamunun da tasarruf yapması, devlet harcamalarının gözden geçirilerek gereksiz ve verimsiz harcamaların kaldırılması, acil öncelik taşımayan projelerin ötelenmesi de değerlendirmeye alınmalıdır.
TÜSİAD olarak Kahramanmaraş merkezli sarsıntılardan sonra ne yaptınız?
Öncelikle bir sefer daha, hayatını kaybedenlere rahmet, yaralılarımıza acil şifa dilerim. Birinci günden beri tüm üyelerimizle sarsıntının yaralarını sarmak için seferber olduk. Çabucak Sarsıntı Takviye Ağı oluşturduk. Gerek üyelerimizin şirketlerinin ağlarıyla gerekse bölgedeki iş dünyası paydaşlarımız ve TÜRKONFED ile de işbirliği içinde bölgenin öncelikli gereksinimlerini karşılamaya koyulduk. Bölgede temel gereksinimler konusunda hala yapılması gerekenler var ve bu gereksinim uzun bir müddet daha devam edecek. Üyelerimiz de birebir ve nakdi yardımlarına devam ediyorlar, edecekler. Yurt dışındaki iş dünyası paydaşlarımızla da afet konusunda uzun vadeli somut işbirlikleri için temastayız.
Önümüzdeki süreçteki önceliğimiz bölgenin toplumsal ve ekonomik açıdan toparlanmasına ve istihdamın korunmasına katkı sağlamak. Afet bölgesindeki işletmelere insan kaynağı ve donanım bakım takviyesi verilmesi, ürün-hizmet alımlarında bu işletmelere öncelik sağlanması, eğitim ve psikososyal dayanaklar üzere projelerde üyelerimizle çalışıyoruz. Toplumsal dayanışma ile bölgenin yaşadığı zorluğun üstesinden daima birlikte geleceğiz.
Kahramanmaraş merkezli sarsıntılardan ne üzere dersler çıkarmalıyız?
Onbinlerce insanımızı kaybettiğimiz ağır bir afet yaşadık. Hala derin ıstırabı içindeyiz. Ülkemiz pek çok afetin yaşandığı bir coğrafyada. Zelzele sonrasında ve aslında hala geçerli olan en değerli mevzu uyumun sağlanması. Afet öncesi, sırası ve sonrasında merkezi ve lokal idareler, özel bölüm ve STK’lar olarak tüm paydaşların uyum içinde aktif çalışmasını sağlamak zorundayız. Bilimin ışığında gerekli hazırlıkları süratle tamamlarsak, afetler başımıza geldiğinde olumsuz etkilenme düzeyimiz de azalacaktır. Yapıların inşasından başlayarak tüm süreçlerde kuralların ve kontrol sistemlerinin en güzel biçimde işletilmesinin ne kadar hayati değerde olduğu da ortaya çıktı. Yaşadığımız bu afetin bize öğrettiği bir ders de eğitimin bu mevzuda da en temel problem olduğu. Bundan sonraki afetlerin boyutlarını azaltmak için eğitim sistemimizi okul öncesinden başlayarak analitik kanıyı ve afet şuurunu güçlendirmek üzere güzelleştirmeliyiz.
Depremin maliyeti hakkında başta TÜRKONFED olmak üzere Dünya Bankası, EBRD ve kimi yabancı kuruluşların raporları oldu… Sizin bu bahiste bir çalışmanız oldu mu? İşgücü, sanayi, yıkılan varlıklar olarak bakıldığında nasıl bir tablo görüyorsunuz?
Deprem yıkılan ve kullanılmaz hale gelen binalar, eşyalar, araçlar, altyapı vb. nedeniyle bir maliyet yarattı. Kullanılamaz ve yıkılması gereken binaların tespitinde birinci belirlemelerin akabinde kesin kıymetlendirme süreci tamamlanınca ve ziyan gören makine parkı tespit edilince bu maliyet daha yanlışsız biçimde hesaplanabilecek.
Depremin yarattığı maliyetin dışında bir de ortaya çıkartacağı makroekonomik tesirleri var. Bölgenin bilhassa bitkisel üretim ve küçükbaş hayvancılık açısından taşıdığı kıymeti dikkate aldığımızda enflasyonda ve bilhassa besin enflasyonunda bir hızlanma görmemiz muhtemel. Ayrıyeten ihracattaki hissesinin yüzde 8.5 olması, ihracat gelirlerinde de azalma riskini ortaya çıkartıyor. Tekrar yapılacak bina inşaatı ve ziyan gören makine parkının yerine konacak olması ithalatta artışa neden olacak. Yani sarsıntının yaratacağı olumuz makroekonomik tesirlere de hazırlıklı olmalıyız. Bu süreçte büyümenin de muhakkak bir mühlet için düşmesi mümkün. Lakin bu tesirler kalıcı olmayacak. Bu süreksiz olumsuz makroekonomik tesirlerin büyük kısmını muhtemelen sene sonu gelmeden geride bırakmak mümkün olacak.
Depremin bir öteki boyutu da işgücü, nitelikli istihdam kaybı ve afet bölgesinden öteki bölgelere büyük bir göç yaşanması. Bu göçü aksine çevirecek ortamı oluşturmamız gerekiyor.
“Deprem yaralarının sarılması finansmanı yapılan hesapların üzerinde olacak”
Depremde yıkılan binaların yine inşasının yaratacağı maliyeti konusunda bir çalışma kelam konusu mu? Sizce nasıl bir büyüklükle karşı karşıyayız…
Depremde tahrip olan bina ve altyapının çeşitli kestirimlere nazaran kıymeti 40-50 milyar dolar civarında ağırlaşıyor. Olağan ortaya çıkan ziyan ile binaların, altyapının ve makine parkının yenilenmesi için bugün harcanması gereken meblağ birbirinden farklı olacak. Yıkılan binaları yeni sarsıntı yönetmeliğine nazaran inşa etmek çok kıymetli. Bu da elbette daha yüksek bir maliyet manasına gelecek. Yani sarsıntının yaralarının sarılabilmesi için ayrılması gereken finansman ölçüsü hesaplanan maliyetinin üzerinde olacaktır.
“Yalnız kalıcı konutlar değil eğitim ve çalışma hayatı da olağana dönmeli”
Yeniden inşa konusunda öncelik hangi alanlar olmalı ve sizce bu ne vakit tamamlanır?
Depremin yaralarını sarmak konusunda bir önceliklendirme yapmak kolay değil. Barınma muhtaçlığı konusunda çadırlar dışında bir tahlili süratle devreye sokmak gerekiyor. Tıpkı anda kentsel altyapının tamiri ve yine inşası, ekonomik faaliyetin devamlılığının sağlanması, KOBİ’lerin, endüstrinin, yan endüstrinin ve esnafın tekrar üretim zinciri içinde yerlerini alması, iş imkanlarının ve çalışanların korunması gerekiyor. Bölgeden çok önemli bir göç var. Bölgenin ekonomik hayatiyetinin devam edebilmesi için bu göçün durması ve birinci etapta bölge dışına çıkanların geri dönmeye başlaması gerekiyor. Bu da bölgede hayat, eğitim ve çalışma ortam ve şartlarının olağanlaşmasına bağlı olacak. Yani sorun epey karmaşık ve bu nedenle karşılıklı tesirleri dikkate alarak ilerlemek gerekiyor. Örneğin elimizdeki kaynakları yalnızca kalıcı konutların bir an evvel tamamlanmasına ayırırsak, öte yandan toplumsal ve ekonomik faaliyetin devam etmesini, istihdamı ve geçim kaynaklarının sağlanmasını göz gerisi edersek bu düzenek aksar.
Canlı hayatı, ekosistemlerin bütünlüğü ve iklim değişikliği ile çaba açısından orman ekosisteminin kritik ehemmiyet taşıdığını da hatırda tutmalıyız. Tüm planlamalarımız ekosistemlerin bütünlüğü ve ormanlarımızın korunması gözetilerek yapılmalı. Afetlerde atık ve enkaz da hem yüksek hacimde hem de etraf ve sıhhat riskleri yaratacak nitelikte oluyor. Afetler sonrası oluşan atıkların özel bir atık idaresi yaklaşımıyla bertaraf edilmesi ve bu tarafta kısa müddette güçlü bir mevzuat düzenlemesinin hazırlanması değerli. Bütün bu ögeleri bir ortada düşünmek, planlamak ve çözmek zorundayız.
Depremin en mağdur kesitleri kimler?/Neden?
Mağduriyetler ortasında bir sıralama yapılamaz hiç elbet. Zelzelenin hem maddi hem de manevi açıdan yıkıcı tesiri çok büyük. Tesirler yalnızca fizikî de değil. Tüm depremzedeler için ruhsal takviye kritik kıymette. Yaşadığımız afetin olumsuz tesirlerini azaltabilmek için kimseyi geride bırakmama unsuruna sıkı sıkıya sarılmaya, kırılgan kümelerin özel taleplerine kulak vermeye, eşitsizliklerle aktif halde gayret etmeye değer vermeliyiz.
Afetler, savaşlar, krizler bayanları erkeklere nazaran daha olumsuz etkiliyor. Bu nedenle sarsıntının yaralarını sararken toplumsal cinsiyete hassas kriz idaresi stratejilerine öncelik vermeliyiz. Afet bölgesinde şiddete sıfır tolerans unsuruyla güvenliğin yanı sıra barınma, sıhhat, eğitim, istihdam üzere tüm alanlarda bayanların görüşleri ve muhtaçlıklarını kapsamlı formda ele almalıyız.
Hayatlarının erken periyodunda böylesine bir travmayla karşı karşıya kalmış olan çocuklarımızın ve gençlerimizin eğitimi ve rehabilitasyonu da en büyük önceliklerimiz ortasında yer almalı. Bu noktada, ülke çapında üniversitelerde uzaktan eğitime geçilmesi kararının da en kısa müddette gözden geçirilmesi gerektiğini düşünüyorum. Zira üniversiteler ve yerleşkeler yalnızca öğrenme alanı değil. Gençlerin toplumsal ve duygusal etkileşim açısından bir ortada olması ve fırsat eşitsizliğinin giderilmesi değerli.
Bir de İstanbul’da beklenen sarsıntı kelam konusu. Ülke iktisadı ve endüstrisinin kıymetli bir kısmını barındıran kent için nasıl bir çalışma yapılmalı?
Depremin meydana getirebileceği hasarlar, alınacak tedbirler ve yapılacak hazırlıklar ile azaltılabilir ve hatta engellenebilir. Biz sürece bu türlü bakıyoruz. Afetlerle ilgili farkındalığın geliştirilmesinde meslek örgütlerinin, dal derneklerinin, genel olarak iş dünyasının üstlendiği ve üstleneceği rol de çok kıymetli. TÜSİAD olarak, sarsıntı konusunu üyelerimizin gündeminde daima tutabilmeyi, özel kesimin zelzeleye hazırlığı konusunda farkındalık oluşturmayı, yeterli örnekler yaratmayı ve paylaşmayı önemsiyoruz. Bu emelle Sarsıntı Vazife Gücü’nü kurmuş ve iş dünyasının zelzeleye hazırlığı konusunda iki rapor yayınlamıştık. Halihazırda işletmelerin zelzele öncesi-sırası-sonrası aksiyonları için yol gösterici bir kılavuz üzerinde çalışıyoruz.
Belirsizliğe Hazırlanmak: Kesimler İstanbul Sarsıntısına Ne Kadar Hazır? başlıklı raporumuzda afet hazırlık kapasite ve dayanıklılığının arttırılması sürecinde bölümler ortasındaki iş birliğinin ve irtibatın kritik bir değere sahip olduğunu vurgulamıştık. Güç, bilgi ve bağlantı, ulaştırma ve lojistik, tarım ve besin dalları afet süreçlerinde birbirlerini etkiliyor. Müteselsil olarak işleyen bu süreçte çok paydaşlı iş birliği yapısı ve bağlantı ağı hayati değere sahip. Geçen yılki raporumuzda vurgulamış olduğumuz bu noktaların ne kadar gerçek ve kıymetli olduğunu Kahramanmaraş merkezli zelzelelerde gördük, yaşadık.
Son olarak, İstanbul Büyükşehir Belediyesi geçtiğimiz hafta bir durum tespiti ve yol haritası açıkladı. Afete sağlam olmadığı tespit edilen önemli bir yapı stoku var. Yapıların dirençli olarak dönüştürülmesi, burada dönüşümün ekolojiye ziyan vermeden yapılması ve uygun finansman modellerinin oluşturulması çok değerli. Tüm bu süreçleri sağlıklı yürütebilmek için, İstanbul üzere bir metropolde afetle çabada merkezi idare, belediyeler, sivil toplum kuruluşları ortasındaki uyum ise en kritik husus.
Türkiye nüfusunun neredeyse beşte birini barındıran ve ülkemizin ticaret, iş, yatırım, finans ve turizm başşehri olan İstanbul’u etkileyecek büyük bir zelzelenin yıkıcı tesiri de çok büyük olacaktır. Şayet bugünden alacağımız tedbirlerle İstanbul’u zelzeleye hazırlıklı hale getiremezsek yaşanacak büyük bir sarsıntı ülkemizin bağımsızlığı açısından dahi vahim sonuçlar yaratabilir. İstanbul’un sarsıntıya hazırlanmasına bir beka sorunu olarak yaklaşmamız gerektiğini düşünüyorum.
“Geçmişten ders alınmadığı görüldü, afet idare süreci iyileştirilmeli”
Türkiye sarsıntıya ne ölçüde hazırlıklıydı? Bu bahiste neler yapılmalı?
Aslında, başta 1999 yılındaki Gölcük sarsıntısı olmak üzere, 2011 yılındaki Van, 2020 yılındaki Elazığ ve Ege Denizi sarsıntıları, kâfi tedbirlerin alınmamasının travmatik deneyimlere sebebiyet verebileceğini açıkça göstermişti. Bu deneyimlere karşın, Kahramanmaraş merkezli sarsıntılar, maalesef geçmişten kâfi ölçüde ders almamış olduğumuzu gözler önüne serdi. Afet öncesinde afet riskini azaltma ve afet sırasında ve sonrasında müdahale ve olağanlaşma konusunda daha hazırlıklı olmamız gerektiğini anladık. Afet idare sürecimizi kesinlikle güzelleştirmeliyiz. Zelzeleye ve aslında öteki afetlere de dirençli kentler inşa etmek için her şeyden evvel bilimi, bilimsel kanıyı ve liyakati temel almalı, kurumlarımızı yetkinleştirmeli, kurallarımızı etkinleştirmeli, afet idaresinde planlı ve iştirakçi bir süreci hayata geçirmeliyiz.
“Seçimin sonucu ne olursa olsun, seçim sonrası ekonomik şartlar ve siyasetler farklılaşabilir”
Ülkede 14 Mayıs’ta genel seçim yapılması öngörülüyor. Seçim, sizce bir belirsizlik yaratır mı?
Mevcut durumda piyasa işleyişinin ve piyasa sinyallerinin zayıflamış olması esasen meçhullüğü artırıyordu. Fiyatların iktisadın gerçeğini yansıtmaz hale gelmesi özel dalın risk ve getiri hesaplamaları yapabilmesini çok zorlaştırıyordu. Bu da yatırım kararlarının ertelenmesine, yeni istihdam yaratma kapasitesinin azalmasına ve büyümenin zayıflamasına yol açıyordu. Seçim ve sarsıntı bu genel görünüm açısından ister istemez bir tesir yaratıyor.
Her seçim iktisat açısından bir belirsizlik ögesi taşır. Aslında seçimler bir müddettir Türkiye’nin gündeminde. Bu çerçevede en azından seçim tarihinin netleşmiş olması belirsizliklerden birisini ortadan kaldırmış oldu.
Genellikle seçimler öncesinde genişlemeci bir iktisat siyaseti izlenir, seçim sonrasında ise makroekonomik istikrarı önceleyen siyasetlere dönülür. Fakat zelzele bu beklenen süreci de etkileyecek. Sarsıntının yarattığı ekonomik maliyet ve yaraların sarılması için ek fonların devreye sokulması gerekecek. Yapılması gereken harcamaların boyutu ve niteliği de makroekonomik dinamikler üzerinde ek bir tesir yapacak. Seçimlerin sonucu ne olursa olsun seçim sonrası ile öncesi ortasındaki ekonomik şartlar ve siyasetler farklılaşabilir.
KAYNAK : Bloomberg HT
