Tarifi imkansız acılar içindeyiz. Bir ışık arıyoruz, bir el, bir deva, bir umut… Ah, gelen afeti bir bilebilseydik, bir görebilseydik. Evet, gece, aniden, çaresiz haldeyken bastıran bu felaket için ne yapabiliriz?
Bu yazı bu arayıştır…
Baktım ki bu arayış binlerce yıl önceye kadar bir süreçtir.
Deprem konusunda teknoloji arayışı tarihi epey eskiye dayanıyor.
Tarihteki birinci zelzele ölçüm aletini, M.S. 132 yılında Çinli matematikçi Zhang Heng tarafından icat etmiş. Vazoya benzeyen ve üzerinde küreler olan bu alet, sallandığında üzerindeki küreler hareket ediyor ve yer sarsıntısının istikametini belirleyebiliyordu.
Heng bu icadını Han Sarayına getiriyor, devrin Çin Hükümdarı bunu enteresan buluyor ve saraya koyuyor. Fakat sakin bir günde, küreler hareket etmeye başlıyor. Bütün saray sakinleri merakla olacakları bekliyor lakin etrafta yaprak kımıldamıyor. Haliyle Heng dalga konusu haline geliyor. Lakin günler sonra geniş Çin topraklarında büyük felaket yaşandığına dair haberler saraya ulaşınca, Heng bir efsane haline geliyor.
Muhtemel ki yüzlerce ve binlerce yıl sonra sarsıntı dalgalarının ölçülmesi için sismometreler ve bunların datalarının kaydedildiği kayıt aygıtlarının babası, Heng’in bu küreleridir.
20. yüzyılın başlarında, Japon bilim insanı Kiyoo Wadati tarafından geliştirilen Wadati-Doyo metodu, bölgedeki zelzele aktivitesini evvelden kestirim etmek için kullanılan birinci usullerden biri olarak kabul ediliyor. 1960’lardan itibaren ise jeolojik ve coğrafik bilgilerin tahlil edilmesi ile sarsıntı öncesi hareket ve sarsıntıların tespiti üzerine çalışmalar yapılmaya başlanıyor.
Günümüzde, sarsıntı konusunda teknoloji arayışı hala devam ediyor. Çeşitli akıllı sensörler, yapay zeka ve bulut bilişim teknolojileri üzere gelişmiş teknolojiler, zelzele öncesi ve sonrası süreçlerde kullanılıyor.
Malum evvelden madenlere kanarya kuşları ile girilirmiş. Şayet madende ziyanlı gazlar varsa, kanarya bundan etkilenip bayılıyor yahut ölüyor. Bunu gören madenciler de çabucak ocakları terk ediyordu. Kanaryalar binlerce madencinin hayatını kurtardı.
Kanarya, madenler için kesin, hakikat bilgi veren bir uyarıcı niteliğindeydi. Bu türlü bir zelzelesi evvelce haber verecek kanarya bulmak mümkün mü?
Deprem aktivitesinin yerine ve vaktine yakın kestirimler yapılabilir ve zelzele riski olan bölgeler belirlenebilir. Ayrıyeten, sarsıntının şiddeti ve tesirleri hakkında da varsayımlar yapılabilir, lakin bu iddialar tam olarak yanlışsız olmayabilir.
Risk tahlilini, zelzele afetinden ziyanları asgariye indirmek için elimizdeki en değerli araç olarak görüyorum.
Evet, zelzele risk tahlili sarsıntı mümkünlüğünü ve potansiyel hasarın kestirim edilmesine yardımcı olabilir. Lakin sarsıntı risk tahlili ise bir bölgenin jeolojik yapısını, sismik aktivite seviyesini, mevcut binaların yapısal özelliklerini üzere birçok faktörü kıymetlendirerek yapılır.
Örnek olarak, Kaliforniya’da yapılan bir sarsıntı risk tahlili; Los Angeles ve San Francisco üzere büyük kentlerin sarsıntı risklerini kıymetlendirmiş ve potansiyel hasarların iddia edilmesine yardımcı oldu. Ayrıyeten, Nepal’de 2015 yılında meydana gelen büyük bir sarsıntı sırasında, evvelki zelzele risk tahlilleri, hasarın potansiyel boyutlarını ve en fazla etkilenecek bölgeleri iddia etti. Bu kestirimler, acil müdahale ve tekrar inşa planlaması için hala pek çok ülkede kullanılıyor.
Deprem iddiası deyince, karıncaların hareketlerine, köpeklerin havlamalarına, köstebek ve fare üzere toprağa bağlı yaşayan hayvanları gözlemleyerek zelzele varsayımı yapan şahıslar toplumsal medyada kendini göstermeye çalışıyor. Bu stil iddiaların ne derece sağlıklı sonuç verebileceğine de bakalım. Hele elimizde artık yapay zeka üzere bu cins dataları tahlil edebilecek büyük bir imkan varken….
Günümüzde zelzele ikaz sistemleri için hala çok sayıda zelzele sensörü, GPS ve öteki teknolojik araçlar kullanılıyor. Lakin, hayvanların zelzeleye karşılık verme usulü ile ilgili ek bilgiler toplandıkça, bu bilgilerin zelzele ihtar sistemlerine dahil edilmesi de mümkündür ve ek data niteliğinde bir katkısı olabilir. Zira zelzele uyarıcısı kabul edilen hayvanların bütün hareketlerinin tespiti, tahlili ve yorumlanması şimdilik mümkün olmadığı üzere olanları da hakikat yorumlayacak bir algoritma hala oluşturulmuş değildir.
Yine de; hayvanların sarsıntıyla bağı ve zelzele ikaz sistemlerine dahil edilmesi hususlarında yürütülen birçok proje bulunmaktadır:
* Animal Earthquake response research project, California Üniversitesi, Berkeley,
* Project on the study of animal behavior before earthquakes, Japonya Ağrı ve Jeolojik Etüt Enstitüsü,
* The relationship between animal behavior and earthquakes, İtalya Jeolojik Araştırma Enstitüsü.
Sosyal medyada viral olan bir başka sarsıntı kestirim biçimi de Ay ve gezegenlerin hareketleri olarak gösteriliyor.
Bazı araştırmalar, gezegenlerin ve Ay’ın pozisyonu ve konumlarının zelzeleleri tetikleyebileceğini yahut etkileyebileceğini öne sürüyor. Lakin, bu hususta da bilimsel olarak kesin bir delil bulunmuş değil.
2011 yılında Japonya’nın doğu kıyısını zelzele vurmadan çabucak evvel araştırmacılar, şaşırtan bir biçimde radyoizotop ikilisinin (radon ve toron) yüksek yoğunluğunu kaydettiler. Bir sarsıntıdan çabucak evvel yer kabuğunda baskı arttıkça ince çatlaklar bu gazların yüzeye kaçmasına müsaade veriyor. Bu bilim insanları, sarsıntıya yatkın bölgelerde geniş bir radon ve toron dedektör ağı kurulursa umut veren bir ihtar sistemi olabileceğini düşünüyor.
Yapay zeka ile sarsıntı iddiası ve ikaz sistemlerine dair tahlilleri daha sağlıklı hale getirebileceğini düşünüyorum. Yapay zeka, önümüzdeki 10 yılı şekillendirecek bir teknolojidir ve zelzele alanında da çok kıymetli adımlar atılmasını da sağlayabilir.
Yapay zekanın, sarsıntı iddiasında farklı yollarla katkı sağlayabileceğini, yapay zekanın şu özellikleriyle anlatabilirim.
1. Yapay zeka, jeolojik bilgiler, sismik aktivite bilgileri, denizsel hareket bilgileri ve meteorolojik bilgiler üzere birçok farklı bilgi tipini tahlil ederek, zelzele mümkünlüğünü kestirim etmeye yardımcı olabilir.
2. Yapay zeka, geçmiş sarsıntı bilgilerinin tahlilini yaparak, gelecekteki zelzelelerin ne vakit, nerede ve ne şiddette olması olası olduğunu iddia edebilir.
3. Yapay zeka, sarsıntı düzeneklerini modelleme ve simülasyon yapma yeteneğine sahip olabilir. Bu, zelzele mümkünlüğünü ve potansiyel hasarı iddia etmede yararlı olabilir.
4. Yapay hudut ağları, sarsıntı bilgilerinin sınıflandırılması, regresyon ve sınıflandırma üzere misyonlarda kullanılabilir ve sarsıntı mümkünlüğünü kestirim etmede yararlı olabilir.
Ancak, yapay zeka teknolojilerinin sarsıntı kestiriminde kullanılması şimdi tam olarak uygulanamıyor ve bu hususta daha fazla araştırma ve geliştirme yapılması gerekiyor.
Türkiye’nin genç yazılımcılarına bu hususta çok iş düşüyor. Dünyanın pek çok yerinde zelzelelerin yaşandığı gerçeğini göz önüne alırsak, yapay zeka ile sarsıntı tahlili yapacak bir yazılım ve uygulama insanlığa büyük bir armağan olacaktır.
Günümüzde, muteber ipuçlarımızın birden fazla evvelki sarsıntıların ne vakit ve nerede gerçekleştiğine bağlı olarak uzun vadeli varsayımlardan geliyor. Bin yıllık bir vadede bu, bizim San Andreas üzere faal fay sınırlarında ne vakit şiddetli bir sarsıntı olacağına dair kestirimler yapmamızı sağlar.
Sonuç olarak, birçok değişken durum yüzünden farklı metotlarla yalnızca çok geniş vakit dilimlerini kapsayan kestirimler yapılabilir. Daha yakın olayları iddia etmek için araştırmacılar Dünya’nın bir zelzeleden evvel ortaya çıkardığı titreşimleri araştırıyorlar. Jeologlar uzun vakittir Dünya’nın yer kabuğundaki bu küçük hareketleri takip etmek ve haritasını çıkarmak için sismograf kullanıyorlar.
Günümüzde birden fazla akıllı telefon tıpkı vakitte sarsıntı dalgalarını kaydedebilir. Bu kayıtlar bir uygulama ile gerçek sonuçlar veren bir tahlil haline dönüştürülebilir. Dünya genelindeki telefon ağıyla birlikte bilim insanları büyük ihtimalle insanları gelen sarsıntılara karşı uyaracak güçlü ve ayrıntılı bir ihtar sistemi yapabilir.
Maalesef elimizdeki akıllı telefonlar güvenlik protokollerini sağlamak için gereğince ileri seviyede bir ihtar sağlanamayabilir. Lakin bu türlü ayrıntılı çalışmalar tehlike altındaki bölgeleri belirlemek için jeolojik bilgileri büyük bir titizlikle ve ihtimamla harmanlayabilen varsayım yazılımlarına yararlı olabilir.
Yine de son çalışmalar, sarsıntının en bariz işaretlerinin tüm bu sensörlerce algılanamaz olabileceğini gösteriyor.
Tabii ki bu teknolojilerin hiçbiri yalnızca yeryüzünün kendisinin içine bakmak kadar faydalı olmazdı. Daha derin bir görüş alanıyla birlikte eş vakitli olarak büyük ölçekli jeolojik değişimleri takip edebilsek ve öngörebilsek, muhtemelen her yıl on binlerce hayat kurtarırdık. Lakin şimdilik bu teknolojiler, bir vazodan talimat beklemeden hazırlıklı olmamızda ve yardıma muhtaç bölgelere süratlice ulaşmamızda bize yardımcı olabilir.
Şimdi yaraları sarma, acıları dindirme zamanı… Afetin bir diğer boyutuna bakma gereksinimi hissettim. Bakılması gereken bir başka boyut da şu olmalıdır. Sarsıntı anı ve sonrasında yaşanacaklara dair teknolojileri kullanırsak, felaketin boyutlarını asgariye indirebilir miyiz? Evet mümkündür! Fırsat olursa, sonraki yazılarımda onlara da değinmeye çalışacağım.
Linkedln
KAYNAK : Onedio
