Ekonomik sıkıntılar, savaşlar, yeni virüsler derken birden fazla vakit bilim dünyasının birbirinden etkileyici keşifleri gölgede kalsa da aslında geleceğe umut ve ışık oldukları bir gerçek. Bilim insanları bu yıl da birbirinden farklı çalışmalarla insanlığı aydınlatmak için ellerinden geleni yaptılar.
Uzay biliminden sıhhate, tarihten yeni keşiflere işte 2022’de bilim dünyasına damga vuran gelişmeler…
UZAYDA BİR ŞEYLER OLUYOR
2021’in son günlerinde Netflix’te yayınlanan Üst Bakma (Don’t Look Up) pek çoğumuzu, tahminen de şimdiye kadar görmezden geldiği bir gerçekle yüzleştirdi: Cihan bilinmezliklerle dolu ve Dünya’ya bir gök taşının çarpması pek de uzak bir olasılıkdeğil. Üstelik bu senaryo yalnızca Leonardo DiCaprio, Jennifer Lawrence, Cate Blanchett ve Meryl Streep üzere birbirinden ünlü oyuncunun süper performansları sayesinde dikkat çekmişti; çünkü bilim insanları da sık sık Dünya’yı tehdit edebilecek bir gök taşı konusunda gezegenimizin tedbir alması gerektiğine dikkat çekti.
İşte tam da bu noktada Dart devreye girdi. 2022’de bilim dünyasının en dikkat çeken gelişmelerinden biri yaşandı ve Dünya’nın tamamının ya da tahminen bir kısmının sonunu getirebilecek gök taşlarına karşı tedbir alınmaya başlandı.
Beş asteroit sırf ocak ayında Dünya’nın yakınından geçerek tüm dünya basınında yer alırken, hiçbirinin çarpmaması adeta bir mucize olarak görüldü. Bununla birlikte, bir asteroitin Dünya ile çarpışma mümkünlüğü biliniyor. Hatta Dünya, evvelki çarpmalardan kaynaklanan kraterlerle kaplı olduğu üzere, 65 milyon yıl evvel, yaklaşık 10 km çapındaki bir asteroit çarpmasının akabinde dinozorların soyunun tükendiği biliniyor.
Bu yüzden de memleketler arası uzay topluluğu bir asteroitin bizi gafil avlama riskini azaltmak için birinci adımları attı. NASA ve ESA güçlerini birleştirerek Dart (Double Asteroid Re-Direction Test), ismini verdikleri ve küçük bir asteroitin (Dimorphos) biraz daha büyük bir asteroitin (Didymos) yörüngesinde dönerken bir uzay aracı göndererek yörüngesini değiştirmeye çalıştı. Ekim ayında, misyonun iddia edilenden daha başarılı olduğu ve Dimorphos’un yörüngesinin değiştiği bildirildi. bu da kâfi vakit olması halinde, Dünya’ya hakikat yaklaşan tehlikeli bir gök taşının rotasının değiştirilebileceğini gösterdi.
İNSANLIK AY’A DÖNMEYE HAZIR MI?
Tehlikeli asteroitleri engellemenin yanında, 50 yıl sonra Ay’a tekrar gitmek için adımlar atıldı. Apollo 17 misyonunun üzerinden 50 yıl geçmişken NASA-ESA ortak programı olan Artemis ile insanları Ay’a geri döndürme operasyonu başladı. Misyonun birinci evresi olan Orion kapsülü, kasım ayı ortasında fırlatıldı ve geçtiğimiz günlerde de başarılı bir biçimde Dünya’ya geri döndü. Kapsül, altı astronot alacak formda tasarlandı. Vazife, astronotlardan oluşan bir takımın 2025’te Ay’a iniş yapmasıyla sonuçlanacak.
YENİ BİR UZAY MÜŞAHEDE ÇAĞI BAŞLADI
Bu yıl aslında uzay bilimiyle pek ilgilenmeyenleri bile etkileyen imajlar yakalayan James Webb Uzay Teleskopu, hiç elbet bilim dünyasının en çok konuşulan araçlarından biri oldu.
James Webb, Dünya’dan bir milyon mil uzakta, 2022’nin yarısını birinci imgelerini çekmeye hazırlanmakla geçirdi. Temmuz ayında da bu imajlar nihayet tüm dünya ile paylaşıldı. Teleskop, şimdiye kadar cihanın gibisi görülmemiş derecede detaylı bir görünümünü sundu. NASA’da yönetici yardımcısı olan Thomas Zurbuchen, “evrenin şimdiye kadarki en derin görüntüsünü” temsil ettiğini söyledi.
DOĞAL AFETLERİ EVVELDEN BELİRLEDİLER
2022’de bilim, daha denizde oluşmadan evvel ABD kıyılarına vuran bir kasırgayı görebildi. Yani artık doğal tehlikelerin birçoklarının gelişini günler öncesinden görecek teknolojiye sahibiz.
Yine de 2022’de de ölümcül olaylardan kaçmak pek mümkün olmadı. Avrupa’da, bu yaz 20 binden fazla insan, rekor kıran sıcaklar yüzünden öldü. Ağustos ayında, Pakistan’ın üçte biri sular altında kaldı ve 1.700 kişi öldü.
Bu nedenle, geçen yılın en değerli olayı, tahminen de BM genel sekreteri António Guterres’in dünyanın erken ikazlara eşit formda erişime sahip olması için yaptığı baskıydı. Harekete geçebilmeleri için insanları tehlikeye karşı uyarmak, trajediyi önlemenin en yeterli yolu.
REKOR KIRAN BALIK
Mekong Nehri’nde yakalanan ve bir boz ayı ile tıpkı tartıya sahip olan dev vatoz balığı, dünya rekoru kırdı. Canavar balık olarak anılan vatozun, 300 kilo tartısında 4 metre uzunluğunda olduğu belirtildi.
Kamboçyalı bir balıkçı tarafından yakalanan dev vatoz balığı, son olarak 2005 yılında Tayland’da yakalanan bir tatlı su balığından 7 kilo daha ağır olmasıyla dünya rekorunu da kırdı. 300 kilo tartısındaki balık, yetişkin bir boz ayı ile tıpkı tartıya sahip olmasıyla da dikkat çekti.
Canavar balık olarak isimlendirilen dev vatoz, yakalandıktan sonra araştırmacılar tarafından incelenip özgür bırakıldı. 24 Haziran’da da Guinness Dünya Rekorları tarafından onaylandı.
PLASTİK CEHENNEMİ
Everest Dağı’nın yüksekliklerinde, okyanusun derinliklerinde ve artık birinci kere insan vücudunda… İnsan kanında ve akciğerlerinde plastik kesimler bulundu. Araştırmacılar, insan kanında solunabilecek yahut yenebilecek bir mikrometreden daha küçük nanoplastikler buldular. Ayrıyeten cerrahi hastalarının akciğerlerinde iki milimetre uzunluğunda plastik lifler de görüldü. Ekotoksikolog Dick Vethaak, “Bu plastik kesimlerin sıhhatimize nasıl ve hatta ziyan verip vermeyeceği hala net değil ancak evet, endişelenmeliyiz. Plastikler kanımızda olmamalı” diyor.
BİNLERCE YILLIK VİRÜSÜ CANLANDIRDILAR
Uluslararası bir araştırma grubu, şimdiye kadar canlandırılan en eski virüsü; 48.500 yıllık virüsü hayata döndürdü. Bilim insanları, on binlerce yıldır donmuş halde duran eski bir virüsü canlandırdıktan sonra, insanlık için bir tehdit oluşturabileceği konusunda da uyardılar.
Ekip, yeni keşfedilen virüslerin en eskisinin neredeyse 50.000 yaşında olduğunu söyledi. Fransa’daki Aix-Marseille Üniversitesi’nden Jean-Michel Claverie, New Scientist’e “48.500 yıl bir dünya rekoru” dedi. Takım, son çalışmalarında toplam yedi antik virüs üzerinde çalıştı.
EVRİM TARİHİNİ DEĞİŞTİREBİLİR
Bilim insanları dünyanın en eski DNA’sını bularak yeni bir rekora imza attılar. Araştırmacılar keşfin, evrim tarihini değiştirebileceğine dikkat çekiyorlar.
Kuzey Grönland’da bulunan Buz Bölümü’nden kalma tortuda iki milyon yıl öncesine kadar uzanan DNA kesimleri keşfedildi. Keşif, en son teknoloji kullanılarak yapıldı. DNA son derece süratli bir formda bozulabilir, lakin gerçek şartlar altında bulunursa, araştırmacıların onu ortaya çıkarmasına ve gezegenin geçmişi hakkında daha fazla şey öğrenmesine yetecek kadar uzun yaşayabilir.
Keşfe yer verilen makalede, grubun DNA örneklerini eski müdafaa araçlarından çıkarmaya çalışırken karşılaşmak zorunda kaldığı zorluklar da anlatılıyor. Araştırmacılar, hayvanlar, bitkiler ve tek hücreli organizmalar ortasındaki etkileşimlerin nasıl gerçekleştiği de dahil olmak üzere, dünyanın en eski DNA’sının geçmişle ilgili daha fazla detay verebileceğini söylüyorlar.
ALZHEIMER TEŞHİSİNDE BÜYÜK ADIM
Alzheimer hastalığının teşhisinde yeni bir çalışma da bu yılın dikkat çeken gelişmelerinden biri oldu. Kolay bir kan testi Alzheimer semptomları ortaya çıkmadan yıllar evvel yüzde 99 doğrulukla tespit edebiliyor.
Bilim insanları, kan testi ile semptomlar ortaya çıkmadan yıllar evvel Alzheimer hastalığının belirtilerini tespit edilebileceğini ortaya çıkardı. Alzheimer’ın gelecekte yalnızca bir idrar testiyle teşhis edilebileceğini öne süren bir çalışma ve anıların oluşmasından ve depolanmasından sorumlu beyin hücrelerinin tanımlanmasından sonra bu haber hastalığın tedavisi için umut oldu.
KANSER İÇİN UMUT VEREN GELİŞMELER
Uzun müddettir bilim dünyasının odağında olan ve pek çok insanın ömrünü kısaltan ya da sonlandıran kanser ile ilgili 2022’de birbiri gerisine umut veren gelişmeler kaydedildi. Kemoterapi almadan tedavi olma, yalnızca ameliyatın kâfi olması, kullanılabilecek kolay bir ilaç, erken teşhis için geliştirilen kan testleri ve çok daha ilginci; Covid’in kanseri tedavi etme gücü…
Bu yıl kanserle ilgili birbirinden değerli gelişmeler yaşandı. Son olarak da neredeyse iki yıldır tüm dünyayı tesiri altına alan, altı milyon insanın hayatını kaybetmesine neden olan Covid-19’un kanser için umut olması konuşuluyor.
Pandemi devrinde de kanser ile etkileşimi dikkat çeken virüsle ilgili yapılan son çalışmalar bilim insanlarını hem şaşırttı hem de hastalığın tedavisi için umut oldu. Laboratuvar çalışmalarında, Covid’de bulunan proteinin modifiye edilmiş bir versiyonunun, tedaviye dirençli ve ölümcül akciğer kanseri tümörlerini öldürdüğü görüldü.
