Dünyada yaşanan teknolojik gelişmeler bir taraftan hayatı kolay kılarken başka taraftan da çok ve süratli bir kaynak tüketimine yol açmıştır. Birleşmiş Milletler Etraf Programı (UNEP) değerlendirmelerine nazaran yirminci yüzyılın başında yalnızca 7 milyar ton olan global materyal ayak izi günümüzde 100 milyar tonu aşmış bulunmaktadır. Bu süreçte kaynak kullanımında olduğu üzere tüketim suratında da bir yükseliş var. O denli ki yirminci asrın sonunda gereç ayak izi yıllık bazda lakin 50 milyar tonun biraz üzerine bedeline çıkarken yirmi birinci yüzyılın birinci çeyreği dahi dolmadan tıpkı tüketim suratına, öteki bir sözle yıllık ölçekte 50 milyar ton pahasına ulaşılmıştır. Bu durumu sayısal bazda birçok alandaki örnekte görebilmekteyiz.
1960 yılında dünyada toplam 125 milyonu bulan motorlu araç sayısı günümüzde 1,5 milyarı aşmış bulunmaktadır. Bu süreçte üretim o denli bir yükselme seyretmiştir ki 60 yıl evvel dünyamızda var olan toplam araç sayısını günümüzde yalnızca 1,5 yıl üzere kısa bir mühlet zarfında üretebilir hale gelmiş bulunuyoruz. Keza büyük bir kitle bağlantı ve tıpkı vakitte cümbüş aracı olarak sunulan televizyon üzere araçlarda da misal bir durum kelam konusu olup 1950 yılında yalnızca 12 milyon adet ünite var iken günümüzde bu bedel 1,7 milyar adedi aşmıştır. Araç bazında görülen katlanan artışlar temelinde maddesel bazda da yaşanmaktadır. Yalnızca son yarım asırlık müddet zarfında ham çelik üretiminin 3 kat artışla yıllık bazda 2 milyar tona ulaştığını, çimentonun 9 kat artışla 4,4 milyar tona çıktığını, gübre kullanımının 2,5 kat artışla 215 milyon tonu aştığını, tekrar plastiklerin 20 kat artışla 400 milyon tonu geçtiğini görmekteyiz.
Küresel Ayak İzi Ağı 2022 değerlendirmelerine nazaran hâlihazırda yıllık ölçekte dünyamızın bize verebildiğinden yüzde 75 daha fazla kullanıyoruz. Yani her sene aslında 1,75’lik dünya harcıyoruz. Üretim ve tüketimin bu derece seyretmesi halinde ise 2030 yılında en az iki dünya yüzyılın ortasında ise üç dünya muadilinde kaynağa muhtaçlık duyacağız.
Ülkemizde de dünyada yaşanan bu gelişmelere emsal bir durum kelam konusu. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) datalarına baktığımızda ülkemizde yalnızca son 30 yıllık süreçte ham husus tüketiminin 2 katı aşan artışla 1,1 milyar tona; kişi başı maddesel ayak izinin de yaklaşık yüzde 50 artışla 13 ton mertebelerine çıktığını görmekteyiz. Her geçen gün artan tüketim, ülkemiz limit aşıma gününü de her yıl bir ölçü daha geriye çekmektedir. Yeniden Global Ayak İzi Ağı 2022 değerlendirmelerine nazaran ülkemizde 22 Haziran olarak gerçekleşen limit aşım günü bizlere ülkemizde her yıl iki dünya varmış üzere bir tüketimin yapıldığını göstermektedir.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakan Yardımcısı Türkiye İklim Değişikliği Başmüzakerecisi Prof. Dr. Mehmet Emin BirpınarHER ŞEY ATIK OLACAK
Kaynak kullanımının hızlandığı, ekosistemdeki doğal istikrarın bozulduğu bu hayat kültürü beraberinde baş edilmesi güç bir kirlilik doğurmakta, insanlığı bir açıdan atık dağlarına boğmaktadır. Çünkü yapılan tüm imalatların yararlı kullanım ömürlerini müteakip atık olmaları kaçınılmazdır. 1960 yılı sonrası üretilen antropojenik (insan yapımı) materyallerin kullanım ömürleri bitiyor. BM Etraf Programının (UNEP) Ekim 2021’de yayınladığı “Kirlilikten Tahlile: Deniz Çöpleri ve Plastik Kirliliğinin Global Değerlendirmesi” isimli raporun bugüne kadar üretilen 9.2 milyar ton dolaylarındaki plastiğin 7 milyar tonunun yararlı kullanım ömrünü yitirerek atık haline geldiğini belirtmesi ürkütücü tablonun küçük bir yansıması. Başka bir tabir ile insanlık temelinde -miktar açısından da daima artış gösteren- atık üretiyor.
Dünya Bankasının 2018 yılında yayınladığı “What a Waste 2.0” isimli rapora nazaran global bazda 2016 yılında 2,01 milyar ton atık oluşmuş ve bunun yalnızca beşte birisinin geri kazanılırken yüzde 70’ini aşan ölçünün depolandığı belirtilmektedir. Öteki taraftan gelişmiş ülkelerin kıymetlendirilebilir atıklarını altyapısı yetersiz daha fakir ülkelere ihraç etmeleri de başka bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Her yıl plastiklerden elektronik atıklara kadar milyonlarca ton atık yer değiştirmektedir. BM Eğitim ve Araştırma Enstitüsü (UNITAR) dayanağıyla hazırlanan Global Elektronik Atık İzleme 2022 Raporuna nazaran global bazda oluşan elektronik atıkların yüzde onunun kıtalar ortası yer değiştirdiğini, bunun içerisinde 3,3 milyon ton üzere büyük kısmın da kayıt dışı gerçekleştiği söz edilerek sorunun büyüklüğüne dikkat çekilmiştir.
Ne var ki atıkların ihraç edilmesi sıkıntıyı yok etmediği üzere tersine daha da büyütmektedir. Zira biliyoruz ki dünyaya uzaydan bakılınca sonları yok, haliyle o atık hala dünyamızda bulunmakta, yeni hastalıklara ve yeni salgınlara da davetiye çıkarmaktadır. Tüm bu gelişmeler bizlere ferdi ve toplumsal bazda tüketimlerin azalmasını, bu noktada birtakım alışkanlıkların değişmesini içeren bir dönüşüme gereksinim duyulduğunu göstermektedir.
Ülkemizde de sonlu kaynakları daha faal ve verimli kullanmayı maksat edinen bir dönüşüm yaşanmaktadır. 2053 yılı net sıfır emisyon amacı doğrultusunda Yeşil Kalkınma İhtilali ile taçlandırılan bu değişimi tetikleyen değerli aksiyonlardan birisi de 2017 yılında başlayan sıfır atık hareketi olmuştur.
BİR DEĞİŞİM VE DÖNÜŞÜM HAREKETİ
Gerek olağan kaynaklarımızın korunması gerekse de yurtiçi piyasasında oluşan atıkların daha faal bir suretle toplanarak kıymetlendirilmesi için Eylül 2017 yılında Sıfır Atık Projesi hayata geçirilmiştir. Cumhurbaşkanımızın eşi Sayın Emine Erdoğan Hanımefendi tarafından himaye edilen proje kısa mühlet zarfında kamuoyunda takdir görmüş, ilgili taraflarca da desteklenmiştir. Atıkların ağır olarak oluştuğu iş yerleri, ofis üzere binalarda çeşit bazlı toplama, yaş olarak tabir edilen organik atıkların toprak uygunlaştırıcı gereç olarak kıymetlendirilmesi, yemek artıklarının işlenerek hayvan barınaklarında kıymetlendirilmesi üzere geniş bir yelpazede atıkların işlenmesi sağlanmıştır.
Sıfır atık hareketi Türkiye’de atık idaresi alanında adeta ihtilal niteliğinde bir dönüşümü başlatmıştır. Yalnızca 5 yıllık müddet zarfında 16 milyon vatandaşın eğitim alması sağlanmış, birebir biçimde 150 bin kurumda sıfır atık sistemi altyapısının kurulması harekete duyulan itimadın, ehemmiyetin ve takviyenin de birer göstergesi birebir vakitte. Bununla birlikte geri kazanım oranının da tekrar bu müddet içerisinde 15 puan artışla yüzde 28 düzeyine ulaşması, bu prestijle 33,8 milyon ton atığın işlenerek tekrar paha zincirine dâhil edilmesi sağlanarak büyük bir ekonomik kar sağlanmıştır. Yalnızca 5 yıllık müddet zarfında geri kazanılan atık ölçüsü yıllık bazda ülkemizde oluşan evsel katı ölçüsünden fazla bir pahaya sahip.
Bunun yanında etraf mevzuatındaki revizyonlarla geri kazanım iştirak hissesi uygulaması ile hem sade hem de güçlü bir finansal düzeneğin kurulmuş, plastik poşetlerin fiyatlandırılması sonucunda kullanımda önemli bir azaltım sağlanmış, ayrıyeten içecek ambalajlarında mecburî depozito-iade sistemine geçişin altlığı oluşturulmuştur.
Görüldüğü üzere sıfır atık oluşan atıkları direktörün çok ötesinde bir yaşama kültürü olarak karşımıza çıkıyor. Bu prestijle yalnızca ülkemizde yahut bir bölgede değil dünyamızın muhtaçlık duyduğu bir hareket.
MEVZUAT ALTYAPISI GÜÇLENDİ
1993 yılında İstanbul-Hekimbaşındaki sistemsiz atık depolama alanında yaşanan ve 39 canımıza mal olan afet ülkemizde atık idaresinde bir dönüşüme kapı aralamış, ardından 2006 yılında yeniden İstanbul ili, Tuzla Orhanlı’da toprağa gömülü olarak bulunan tehlikeli atıklar Kanun bazında birinci büyük kapsamlı revizyonu sağlamıştır. Fakat kırk yaşını dolduran Etraf Kanunumuzun ülke tarihindeki en kapsamlı revizyonları ise Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi devrinde yapılmış, burada tetikleyici öge ise hiç kuşkusuz hudutları aşan Sıfır Atık Hareketi olmuştur.
Bu devirde sıfır atık projesinin aktifliğini sağlayabilmek ismine 2018, 2020 ve 2022 yıllarında yapılan Etraf Kanunu revizyonları ile geri kazanım iştirak hissesi (GEKAP) uygulaması, zarurî depozito-iade (DİS) uygulaması, bina ve yerleşim yerlerinde sıfır atık sistemlerinin yaygınlaşması, alışverişte taşıma gayeli kullanılan plastik poşetlerin fiyatlandırılması, etraf etiket uygulaması üzere uygulamalara dair yasal altyapı oluşturulmuştur. Bununla birlikte Türkiye Etraf Ajansı yeniden bu periyotta kurulmuş ve ülke sathında sıfır atık uygulamalarının yaygınlaşmasını sağlamakla birlikte içecek ambalajlarına uygulanan mecburî depozito-iade sistemini yönetme ajansa tevdi edilen öncelikli vazifelerden kimileri olmuştur.
Haziran 2022 tarihinde yapılan son kapsamlı Etraf Kanunu revizyonu ile de Türkiye Etraf Ajansı marifetiyle mecburî depozito-iade sisteminin kamu-özel iş birliği eliyle yapmasına imkân tanıyarak özel kesimin atık idare sürecinde daha aktif rol almasının önü açılmış, düşük ölçüde tıbbi atık üreten muayene gibisi yerlerin ilgili mevzuat kararlarına muhalif süreç tesis etmeleri halinde idari para cezası verilmesine yönelik karar getirilmiştir. Bunun yanında semt pazarlarında oluşan besin atıkları ile park-bahçe atıklarının kıymetli bir toprak düzgünleştirici olan kompost imalinde kullanılmasını zarurî kılan yasal düzenleme yapılmıştır.
Temel bağlamda ele aldığımızda son devirde kanun seviyesinde yapılan düzenlemeler ve bu düzenlemelere bağlı olarak çıkarılan ikincil mevzuat ile ülkemizde “al-kullan-at” temeline dayalı üretim-tüketim anlayışı ile bertaraf odaklı klasik atık idaresi anlayışından uzaklaşılmış, iklim nötr gayesi doğrultusunda ham unsur ve güç verimliliğini temel alarak yeşil kalkınma ve döngüsel iktisada geçişin hızlandırılması, sıfır atık uygulamalarının yaygınlaştırılması ana unsur olarak benimsenmiştir.
GEKAP İLE FAAL VE SADE BİR FİNANSMAN
‘Kirleten Öder’ ana unsuruna bağlı olarak piyasaya süren yahut ithalatçılardan piyasaya sürdükleri özel eser (pil, akü, TV, bilgisayar gibi) yahut ambalaj (pet şişe, cam şişe, kutu vb.) cinsine bağlı olarak hacimsel bazda ünite başına yahut tartıları göz önüne alınarak beli bir oranda katkı hissesi bedelleri alındığı geri kazanım iştirak hissesi (GEKAP) uygulaması hayata geçirilmiştir. Böylece bir yandan bütün üretici/piyasaya süren ve ithalatçılar ile üretilen ve piyasaya sürülen tüm eserlere ilişkin bilgilerin kayıt altına alınması sağlanarak kayıt dışılığın önüne geçilmiş, bir yandan da elde edilen gelirin de öncelikli olarak çevresel altyapı hizmetlerinde kullanılmasını sağlayan sade ve faal bir finansal idare geliştirilmiştir.
Düzenlemede ayrıyeten atık üreticilerine tıpkı vakitte kendi toplama altyapısını kurarak oluşan atıklarını toplamalarını (depozito-iade sistemi yahut farklı toplama kanalları ile) belgelendirmeleri halinde GEKAP uygulamasından muafiyet imkânı tanınmış, böylece toplama altyapısının kurulmasının ehemmiyeti öne çıkarılmıştır. Anılan muafiyet uygulaması ile daima yeni eser üretmek yerine daha uzun ömürlü yahut tekrar kullanılabilir eser üretimine de dayanak verilmiş olup böylece de doğal kaynakları daha aktif kullanımı teşvik edilmiştir.
ÇEVRE ETİKET UYGULAMASI DEVREDE
Sunulan eser ve hizmetlerin her evrede çevresel ayak izinin taban seviyede tutulduğunu gösteren işaretler dünyada epey yaygın bir kullanıma sahip. Bunlardan birincisi ve varlığını 40 yılı aşkın müddettir ikame ettiren uygulamalardan birisi eko-etiket sistemidir. Bir eserin yahut hizmetin sunumu müddetince etrafa ziyan verilmediği yahut taban düzeyde bir tesirin olduğu; bu noktada en az suyun kullanıldığı, gücün ve kaynakların aktif kullanıldığı, eserin atıl hale geldiğinde de geri dönüştürülerek tekrar kullanıma sokulabileceğini tabir eden, velhasıl hayat döngüsü değerlendirmesini temel alan bir işaret. Bu tarafıyla döngüsel iktisadın uygun örneklerinden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ülkemizde de sıfır atık hareketi kapsamında eser ve hizmetlerde çevresel ögelerin öne çıktığı ulusal etraf etiket sistemi (eko-etiket) uygulaması başlatılmış ve ülkemiz ayrıyeten Global Eko-Etiket Ağına (Global Eco-Label Network) üye olarak bu ulusal etraf etiket atılımını memleketler arası topluluğa da duyurmuştur. Hiç kuşkusuz bu adımlar sıfır atık hareketinin israfın önlenmesi ve kaynakların daha verimli kullanılmasını içeren yaklaşımının birer emaresi olmuştur.
PLASTİK POŞET KULLANIMINDA AZALMA
“Alışverişte kullanılan Plastik Poşetlerin Ücretlendirilmesi” uygulamasıyla 2019, 2020 ve 2021 yıllarında plastik poşet kullanımında yaklaşık yüzde 65’lik azalma gerçekleşmiş ve bu azalma oranıyla plastik poşet kaynaklı 550 bin ton plastik atığın oluşumu engellenmiştir. Bu azalmayla ülkemizde plastik poşet üretimi için gerekli plastik hammadde ithali de önlenmiş ve yaklaşık yaklaşık 3,8 milyar Türk Lirası tasarruf edilmiş olmakla birlikte 22 bin 746 ton sera gazı salımı da engellenmiştir.
Ayrıca vatandaşlarımızda bahse ait bilgi ve farkındalık düzeyi oluşmuş, önemli manada davranış değişikliği gerçekleşmiş ve toplumda çok kullanımlık taşıma ekipmanı (bez çanta, file vb.) kullanımı yaygınlaşmıştır. Bunun yanında plastik poşetlerin bir tarafına sıfır atık logosu ile birlikte etraf temalı bildirilerin yer alması mecburî kılınarak bu noktada da farkındalık oluşumuna katkı sağlanması amaçlanmıştır.
ATIK MOTOR YAĞLARDA YENİ DÖNEM
Sıfır atık hareketi kapsamında mevzuatı yenilenen ve güçlenen öbür bir atık çeşidi de atık madeni/motor yağlar olmuştur. Tehlikeli olmasının yanı sıra kalorifik kıymetinin yüksek olması bu atıkların denetimsiz yakılması ve kanserojen içerikli hava kirleticilerini salma durumu kelam konusu iken yapılan düzenleme ile bu yağların toplanarak işlenmesi ve katma pahası yüksek eserlerin elde edilebilmesi için standartları yüksek rafinasyon tesislerin kurulması sağlanmıştır.
Aynı halde motor yağı değişimi yapılan akaryakıt istasyonları, tamirhaneler, servisler, kamu kurum/kuruluşları üzere yerler kayıt altına alınarak Motor Yağı Değişim Noktası (MOYDEN) ismi altında belgelendirilmiş, böylece hem faal izleme sağlanmış hem de mümkün kayıt dışılığın önüne geçilmiştir.
DEPOZİTO İADE SİSTEMİ BAŞLIYOR
Ülkemizde her yıl ortalama 15-20 milyar adet içecek ambalajı (pet şişe, cam şişe, alüminyum kutu, karton kutu gibi) piyasaya sürülmektedir. Tarihi, kültürel ve doğal güzelliklerimizi muhafazanın yanında bu ambalajları da tekrar bedel zincirine dâhil etmek üzere sıfır atık hareketi kapsamında zarurî depozito iade sistemi hayata geçirilmiştir.
Ulusal bazda depozito iade sistemini yönetme vazifesi kanunla Türkiye Etraf Ajansına verilmiştir. Bu noktada pilot alanlarda zıt otomatların konulması, ödül puan üzere uygulamalarla kamuoyunda farkındalık oluşturma çalışmaları ajans eliyle yürütülmektedir. Yapılan kanun değişikliği ile birlikte ajansa bu vazifesini kamu-özel iş birliği marifetiyle yapmasına imkan tanınmıştır. Bakanlığımız Coğrafik Bilgi Sistemleri (CBS) Genel Müdürlüğü takviyesi ile hazırlanan taşınabilir depozito idare sistemi yazılımı da birçok platformda mükafata layık görülmüştür.
GERİ KAZANIMDA ARTIŞ, KESİMDE GÜÇLÜ BÜYÜME
Sıfır atık hareketi ile gerek yurdun dört bir köşesinde yürütülen başarılı farkındalık çalışmaları gerekse de üst seviye iştirakli tertipler sayesinde atık geri kazanım oranlarında katlanan bir artış yaşanmıştır. 2017 yılı eylülünde başlayan çalışmalar 5 yıl üzere kısa müddet içerisinde yüzde 13 olan geri kazanım oranının iki kattan fazla artışla yüzde 28 bedeline çıkarmıştır. Ölçü olarak ise 9 milyon ton mertebelerine ulaşarak tekrar hareketin başladığı 2017 yılı devrine nazaran 2 katı aşmıştır.
Bunun dışında endüstride pak üretim, endüstriyel simbiyoz üzere uygulamalar da yaygınlık kazanmış ve endüstride atıkların ek yakıt ve alternatif hammadde olarak kullanımı artış göstermiştir. Bilhassa sıfır atık hareketinin başlamasından bu yana işlenerek tekrar döngüye konulmak üzere alternatif ham husus olarak kullanılan atık ölçüsü yüzde 50 artışla 4,8 milyon tona çıkarken, ek yakıt olarak kullanılan atık ölçüsü da birebir süreçte iki kat artışla 1,52 milyon tonu aşmıştır. Bu süreçte başka bir kazanım ise “al-kullan-at” kültüründen “al-kullan-değerlendir-tamir et-yeniden kullan-dönüştür” kültürü olan döngüsel iktisat modeline geçiş için çalışmaların başlatılması olmuştur.
Diğer taraftan sıfır atık sisteminin daha sağlıklı bir tabanda işleyişini temin etmek ve öncelikli olarak yurtiçinde oluşan atıkları pahalandırmak üzere atık ithalatının azaltılması ve kalitesiz atığın gelmesini önlemek ismine ithalatta kota uygulaması ve kontaminasyona yönelik sonlar konulmuş, geri kazanımı mümkün olmayan atıkların ithali ise yasaklanmıştır.
Bununla birlikte Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) bünyesinde Atık ve Geri Dönüşüm Kesim Meclisi kurulmuştur. Böylece atık idaresinin kurumsallaşması ve tüm paydaşların tek çatı altında toplanarak sıkıntıların müzakere edilmesi ve sağlıklı bir biçimde tahlile kavuşturulması sağlanmıştır.
Atıkların toplanmasında büyük bir iş yükünü de kamuoyunda çekçekçi olarak isimlendirilen atık toplayıcıları (waste pickers) oluşturmaktadır. Lakin burada gerek çalışanların sıhhatsiz kaidelerde birçok hastalık riskine maruz kalması gerekse de kıymetlendirilebilir atıkların kaynağında farklı biriktirilerek toplanmasını daha sağlıklı bir tabana oturtmak üzere temsilcilerle birçok kez bir ortaya gelinmiş, hükmî kişilik oluşturmaları istikametinde tavsiyelerde bulunulmuş, yapılan istişareler sonucunda sisteme dâhil edilmesi noktasında ortak bir mutabakata varılmıştır. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığınca hazırlanan ilgili mevzuat ile atık kâğıt toplayıcılarının siteme dâhil edilmesinin önü açılmıştır.
MAVİ VATANDA SIFIR ATIK HAREKETİ
Ülkemiz adalar hariç olmak üzere 8 bin 600 km’yi bulan km kıyı uzunluğuna sahiptir. Bu kıyılarımız tıpkı vakitte varlıklı bir biyolojik çeşitliliğe sahip olup yapılan araştırmalara nazaran Türkiye kara sularında yaklaşık 5 bin bitki ve hayvan tipi tespit edilmiştir. Denizlerimizden ve kıyılarımızdan çok taraflı bir biçimde istifade etmek için mavi vatanlarımızın korunması zarureti vardır. Bu niyet ile 10 Haziran 2019 tarihinde sıfır atık hareketinin altında yeniden Sayın Emine Erdoğan Hanımefendinin öncülüğünde Sıfır Atık Mavi Hareketi başlatılmıştır.
Sıfır Atık Mavi hareketi kapsamında 150 bin tonu aşan ölçüde deniz çöpü toplanarak bertarafa gönderilmiştir. Yapılan iyileştirmelerin meyvesini mavi bayrakla taçlandıran ülkemiz bu noktada 2022 yılında 531 mavi bayraklı plaj, 24 marina, 5 yat ve 15 turizm teknesi ile dünyada üçüncü sırada yer almıştır.
Denizleri tehdit eden öbür bir öge ise hayalet ağ olarak isimlendirilen avcılık materyalleri. Hayalet ağlarına takılan deniz canlıları boğulma, yorgunluk yahut uzun mühlet aç kalma dolayısı ile hayatlarını kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalmaktadır. Keza gemilerin pervanelerine dolanmaları durumunda büyük bir ziyana sebebiyet verdikleri üzere mercan resiflerine de dolanarak akıntılarla sökülüp yok olmaları kelam konusu olabilmektedir. Ülkemizde bu prestijle Tarım ve Orman Bakanlığı ile Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlıklarının takviyesi ile Sıfır Atık Mavi Hareketi kapsamında sucul ortamlar taranarak hayalet ağlardan arındırma süreçleri yürütülmektedir.
Sıfır atık mavi hareketi kapsamında yürütülen çalışmalardan bir tanesi de taban paklığı faaliyetleri. Ülkemizin en büyük gölü Van Gölü dünyaca ünlü Ölüdeniz’in bulunduğu Fethiye kıyıları, ülkemizin en büyük tatlı su gölü olan Beyşehir Gölü sıfır atık mavi hareketi kapsamında taban paklığın yapıldığı alanlardan kimileri olmuştur. Sıfır atık mavi hareketi kapsamında ABD Havacılık ve Uzay Yönetimine (NASA) nazaran Mars Gezegenindeki Jezero Krateri ile emsal jeolojik özellikler gösteren ve beyaz adaları ile turkuaz renkli suyuyla adeta bir görsel şölen sunan Salda Gölü muhafaza altına alınmıştır.
ULUSLARARASI ÖLÇEKTE TAKDİR
Ülkemizde atık idaresi noktasında büyük ve süratli bir dönüşüme kapı aralayan sıfır atık hareketi milletlerarası alanda da dikkatleri üstüne çekmiş, bu minvalde hareketin savunucusu Sayın Emine Erdoğan Hanımefendi tarafından yalnızca ulusal değil memleketler arası platformlarda da hareket faal olarak tanıtılmış ve başka önder eşlerine her fırsatta davette bulunmuştur.
2019 yılında Japonya’da düzenlenen G20 tepesinde su kenti olarak anılan Osaka’da dünya başkanlarının eşlerine sularımızı tehdit eden plastik atık kirliliğine dair işbirliği davetleri hala tazeliğini korumaktadır.
Sayın Emine Erdoğan Hanımefendi bu prestijle dünyada etraf konusuna eğilim gösteren nadir first ladylerden birisi olmuş, bu meramdaki gayretleri milletlerarası topluluktan da takdirle karşılanmıştır. Bu bağlamda 2018 yılında Birleşmiş Milletler Tarım ve Besin Örgütü (FAO) tarafından ‘Sıfır Atık, Sıfır Açlık’ temalı bir ödül, 2021 yılında Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından “Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri Eylem” Mükafatı, tıpkı yıl BM Habitat (UN Habitat) tarafından “Waste Wise Cities Küresel Champion (Atık Alanında Akıllı Kentler Global Şampiyonu) Mükafatı, 2022 yılında Akdeniz Parlamenterler Meclisi tarafından verilen PAW Mükafatı, tekrar 2022 yılında Dünya Bankası tarafından sürdürülebilir kalkınmaya verdiği takviye münasebetiyle “İklim ve Kalkınma Liderliği Ödülü” takdim edilmiştir.
Hareket birebir vakitte 2019 yılında Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütünün (OECD) Türkiye’nin Çevresel Performansının Gözden Geçirilmesi bahisli raporunda ‘Umut Vadeden Proje’ olarak örnek gösterilmiştir.
ULUSLARARASI SIFIR ATIK GÜNÜ
Bununla birlikte 2022 Eylül ayında New York’ta gerçekleşen 77. BM Genel Şurası görüşmeleri esnasında sıfır atık hareketinin hamisi Sayın Emine Erdoğan Hanımefendi ile Sayın BM Genel Sekreteri Sayın Antonio Guterres bir ortaya gelmiş ve içerisinde “sıfır atık yaklaşımını dünya çapında teşvik etme, güzel uygulamaları paylaşma, sorumlu üretim ve tüketimi teşvik etmek için sıfır atık projelerinin, teşebbüslerinin ve programlarının desteklenmesine” yönelik vaadin yer aldığı bir “Küresel Sıfır Atık Yeterli Niyeti Beyanı” imzalayarak bu noktada kıymetli bir adım atılmıştır.
Takip eden süreçte sıfır atık hareketinin gerek global sorun iklim değişikliği ile uğraşa sunduğu katkı gerekse de 2030 sürdürülebilir kalkınma gayelerine ulaşmada yardımcı bir araç olarak kıymetlendirmek ve bu prestijle global bazda sıfır atık konusunda farkındalık oluşturma gayesiyle ülkemiz BM Genel Heyetine bir teklif sunmuş ve BM Genel Şurasında içerisinde 30 Mart tarihinin “Uluslararası Sıfır Atık Günü” olarak takip edilmesine ait konunun da yer aldığı karar -oylamaya sunulmasına gerek olmaksızın- kabul edilmiştir.
Kararda ayrıyeten lokal ve ulusal sıfır atık teşebbüslerinin teşviki ve muvaffakiyet kıssalarının UNEP/BM Habitat üzere platformlar aracılığı ile paylaşılarak yaygınlaşmasını destekleyici, misyon mühleti 3 yıl olacak bir müşavere heyetinin oluşturulması, 2023 yılında sürdürülebilir üretim ve tüketim kalıplarını teşvik eden/destekleyen “bir günlük yüksek düzeyli” bir toplantının yapılması, UNEP’in hazırlayacağı bir sonraki “Küresel Atık İdaresi Görünümü” çalışmasında sıfır atık teşebbüslerine özel bir kısım ayrılması, 30 Mart tarihinin “Uluslararası Sıfır Atık Günü” olarak ilan edilmesi ve ilgili tüm paydaşların sıfır atık gününde farkındalığı artırıcı hareketlere takviye sunması, alınan bu kararın uygulanmasını gösteren bir gelişme raporunun 80. BM Genel Heyetine sunulması üzere konulara da yer verilmiştir.
ATIK İDARESİNDEN DAHA ÖTE BİR YAKLAŞIM
Sıfır atık her ne kadar bir atık idare stratejisi olarak görülüyor olsa da temel emeli toplumsal bazda yükselen tüketim kültürünü değiştirmek ve her alanda (enerji, ulaşım, besin, turizm vb.) israfı önlemeyi amaçlamaktadır.
Hükümetlerarası İklim Değişikliği Panelinin (IPCC) Altıncı Kıymetlendirme Raporunun Azaltım temalı kısmında kişisel tüketim eğilimlerindeki değişimlerin global emisyonlar üzerinde yüzde 70’e varan düşüş sağlama potansiyeline değinmesi de bu zaviyeden epey manidar. Beslenme biçiminde değişiklik, besin kayıp ve israflarının azaltılması, ulaşım modlarında toplu ulaşım yahut bisikletli ulaşıma yönelme üzere konular temel prestiji ile sıfır atık ideolojisinin özünü oluşturan konular tıpkı vakitte.
Bu tarafıyla sıfır atık hareketi yalnızca oluşan atıkları toplama ve geri kazanmanın çok ötesinde çok tüketim kültüründen sürdürülebilir üretim ve tüketim kalıplarına geçişi söz etmektedir. Öteki bir tabirle sıfır atık günümüz dünyasının karşı karşıya kaldığı iklim krizinden çevresel bozunmalara kadar hemen her türlü ekolojik bozunmanın ana sebebi olan “al-kullan-at” algısı üzerine kurulu doğrusal modelden “ihtiyacın kadar al-kullan-değerlendir-tamir et-yenile-geri kazan” gibi atığın devre dışı kaldığı, temel kritik maddelerin sürekli döngüde tutulduğu, diğer elementlerin ise doğal bir şekilde biyolojik olarak dönüşümü ile hemen hemen hiç zayiatın olmadığı doğadan ilham alan döngüsel ekonomi modelinin en güzel örneklerinden biridir. Bu itibarla sadece ülkemizde veya bir bölgede değil dünyamızın ihtiyaç duyduğu bir hareket.
BİR EL DE BİZ VERELİM
Atık oluşumunu önlemek hiç kuşkusuz oluşan atıkları yönetmekten daha az maliyet gerektirmektedir. Bu saikle de tüketicilerimizin de birtakım alışkanlıkları değiştirmesi, “kullan-at kültürünün yerine “tekrar kullan, ihtiyacın kadar kullan, değerlendir, yenilet” benzeri kültürlerin benimsenmesinin ülkemize, çevremize, geleceğimize büyük katkılar sunabileceklerini hatırlatıyorum.
Sıfır atıkta beş yılı geride bıraktık. Karnesi çok iyi ile dolu bu harekete hepimizin tereddütsüz el vermesi gerekiyor. Gönül sultanlarından Hazreti Mevlana’nın da dediği gibi “Öğüt verecek insana değil, örnek olacak insana ihtiyaç var” sözüne göre hareket etmeliyiz. Bu düşünce ile tüm ülkeleri, devletleri, çok uluslu şirketleri ve bireyleri “kaybedeni olmayan” sıfır atık hareketine destek vermeye davet ediyorum.
