İranlı şair, filozof, alim ve astronom Ömer Hayyam’ın doğum tarihi tam olarak bilinmese de çeşitli kaynaklara nazaran, İran’ın Nişabur kentinde 18 Mayıs 1048’de dünyaya geldi.
Hayatının büyük bir kısmını Nişabur ile Semerkant’ta geçiren şair, eğitimini de bu kentlerde tamamladı.
Belh’de tanınmış bir araştırmacı olan Pir Muhammed Mansuri’nin yanında birinci eğitimini alan Hayyam, daha sonra, Nişabur bölgesinin en büyük hocalarından İmam Nişaburlu Mowaffaq’ın yanında tahsiline devam etti.
Büyük Selçuklu Devleti’nin veziri ve ‘Siyasetname’ kitabının müellifi Nizamül-Mülk ile tıpkı medreseye giden Hayyam, vaktin ünlü alimi Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad’dan eğitim aldı.
MELİKŞAH’A DANIŞMANLIK YAPTI
Ömer Hayyam, kaleme aldığı rubailerinde, dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri üzere hayata ve beşere ait mevzuları işledi. Cihanı anlamak için kendi içinde yaptığı akıl yürütmelerini, eşine az rastlanır bir edebi lisanla dörtlüklerine aktardı.
Dünya bilim tarihi için değerli bir yerde bulunan Hayyam, matematik ve astronomi bahislerinde da dünyanın önde gelen bilim insanlarından biri oldu, çok sayıda bilimsel çalışmada bulundu.
Hayyam, miladi ve hicri takvimlerden daha hassas, ‘Celali’ takvimini hazırladı. Daha çok geceleri astronomiyle ilgilenen şair ve bilim insanı Hayyam, geometri ve tıp hususlarında da çalışmalarda bulundu.
Yapılan araştırmalara nazaran, Fransız matematikçi Blaise Pascal’ın soyadıyla anılan ‘Paskal üçgeni’ ile Binom açılımını birinci kullanan isim oldu.
Ömer Hayyam’ın niyet ve hislerini ince bir lisanla tabir ettiği ve Türkçe başta olmak üzere birçok lisana çevrilen rubaileri 158 olmasına karşın, ona isnat edilen rubai sayısı bini geçiyor.
Zaman vakit Semerkant, Buhara, Belh ve İsfahan üzere bilim ve sanat merkezlerinde dolaşmayı tercih eden Hayyam, ideoloji, edebiyat, matematik ve astronomi alanında 18 yapıta imza attı.
Selçuklu hükümdarı Melikşah’a danışmanlık da yapan Hayyam’ın, İbni Sina ekolüne sahip olduğu ayrıyeten Batıni ve Mu’tezile inanışlarını tercih ettiğine inanılıyor.
‘SEMERKANT’ KİTABINA MEVZU OLDU
Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131’de 83 yaşındayken hayata veda etti. Hayyam’ın anıt mezarı, İran’ın kuzeydoğusundaki Rezevi Horasanı’na bağlı Nişabur’da, kendi ismini taşıyan meydana yakın bir yerde bulunuyor.
Rıza Şah Pehlevi tarafından 1934’te Tahran Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi Dekanı, mimar, heykeltıraş ve ressam Prof. Dr. Hoşeng Seyhun’a yaptırılan ve inşası 1963’te tamamlanan mezar, çadırcı manasına gelen ‘Hayyam’ lakabına atıfla çadır halinde tasarlandı.
Hayyam’ın rubaileri, Nişabur’un ünlü firuze taşı renginde talik sınırıyla, 20 bin metrekarelik bahçede beyaz mermerden yapılan, yüksekliği 22, genişliği 18 metre olan anıtın kenarlarına yazıldı.
Lübnanlı müellif Amin Maalouf, birçok lisana çeviri edilen ve büyük ilgi gören ‘Semerkant’ isimli romanında, Hayyam’ın Selçuklu periyodunun ünlü veziri Nizamül-Mülk ve İsmaililik mezhebine dayalı Haşhaşiler tarikatını kuran Hassan Sabah ile arkadaşlıklarını kurgusal bir lisanla ele aldı. (AA)
